Badanie skuteczności, tolerancji oraz satysfakcji z leczenia preparatem Castagnus® w przypadkach zespołu napięcia przedmiesiączkowego

Temat numeru

Do prospektywnego badania nieinterwencyjnego zakwalifikowano 50 pacjentek w wieku 18–45 lat (mediana wieku – 29 lat), u których po raz pierwszy rozpoznano zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS) na podstawie kryteriów ICD-10 oraz kwestionariusza PSST. Przez trzy miesiące stosowano preparat Castagnus® zawierający w dawce dobowej 45 mg wyciągu suchego z niepokalanka mnisiego (Vitex agnus-castus). Efekty terapii monitorowano za pomocą kwestionariusza DRSP. Znamienną poprawę w odniesieniu do wszystkich 14 objawów ujętych w tym kwestionariuszu zaobserwowano już po czterech tygodniach stosowania preparatu. Poprawa ta uległa dalszemu istotnemu zwiększeniu w kolejnych dwóch miesiącach kuracji w przypadku dziewięciu objawów. U żadnej z pacjentek nie wystąpiły objawy niepożądane o prawdopodobnym związku przyczynowo-skutkowym ze stosowaniem preparatu Castagnus®. 66% pacjentek było zadowolonych lub bardzo zadowolonych z wyników leczenia. W świetle wyników tego badania warto rozważyć zastosowanie preparatu Castagnus® jako pierwszej linii terapii zespołu napięcia przedmiesiączkowego u pacjentek z łagodnym lub umiarkowanym nasileniem PMS.

Zespół napięcia przedmiesiączkowego (premenstrual syndrome – PMS) to zbiór wielu objawów zarówno somatycznych, jak i psychicznych występujących w fazie lutealnej owulacyjnego cyklu miesiączkowego. Dolegliwości związane z PMS występują u mniej więcej 40% kobiet. Istotnie obniżają jakość życia wielu z nich. Przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne (premenstrual dysphoric disorder – PMDD) rozpoznaje się w przypadkach, gdy nasilenie objawów, zwłaszcza o charakterze pozasomatycznym, jest szczególnie duże [1, 2]. 
Etiopatogeneza PMS nie została w pełni poznana. W powstawaniu objawów tego zespołu podkreśla się rolę takich czynników, jak m.in. wahania stężeń steroidów płciowych oraz ich metabolitów i zaburzenia funkcji neuroprzekaźnikowych szlaków serotoninergicznych [3]. 
Pomimo prowadzonych od kilku dekad badań klinicznych nie udało się potwierdzić pełnej skuteczności żadnej z hormonalnych metod terapii PMS. Wśród metod leczenia farmakologicznego najczęściej stosuje się progestageny, jednofazowe złożone preparaty antykoncepcyjne, analogi GnRH, bromokryptynę oraz leki przeciwdepresyjne z grupy SSRI [2–6]. Stosowane są również suplementy diety, takie jak wapń, magnez, witamina E czy pirydoksyna. Literatura przedmiotu zawiera doniesienia na temat skuteczności w leczeniu PMS preparatów pochodzenia roślinnego, spośród których najbardziej obiecujące wyniki badań dotyczą niepokalanka mnisiego (Vitex agnus-castus – VAC) [2–6].
Celem badania była ocena skuteczności oraz profilu tolerancji preparatu Castagnus® zawierającego 45 mg wyciągu suchego z niepokalanka mnisiego, zastosowanego u pacjentek z objawami PMS. 

Materiał i metody

Prospektywnemu badaniu nieinterwencyjnemu poddano 50 pacjentek w wieku 18–45 lat (mediana – 29 lat), u których po raz pierwszy rozpoznano zespół napięcia przedmiesiączkowego. Na podstawie ICD-10 (International Classification of Disorders) za kryterium rozpoznania PMS przyjęto występowanie przynajmniej jednego z poniższych objawów:

  • smutek, poczucie beznadziejności lub obniżone poczucie własnej wartości,
  • napięcie, lęk, częste zmiany nastroju, płaczliwość, drażliwość, gniew,
  • brak zainteresowania zwykłymi aktywnościami (zawodowymi, domowymi itp.),
  • trudności w koncentracji,
  • zmęczenie,
  • zmiany apetytu,
  • nadmierna senność lub bezsenność,
  • poczucie braku kontroli lub przygniecenia,
  • objawy somatyczne (bóle głowy, obrzmienie lub tkliwość piersi, bóle mięśni lub stawów, wzdęcie lub przybór na wadze).

Objawy te powinny występować cyklicznie w drugiej połowie cyklu przez co najmniej dwa ostatnie cykle i istotnie utrudniać codzienne aktywności. Objawy powinny ustępować najpóźniej w ostatnim dniu miesiączki na co najmniej siedem dni. 
W przypadkach niejednoznacznych do rozpoznania PMS używano kwestionariusza PSST (Premenstrual Symptoms Screening Tool) [7], zalecanego do stosowania w praktyce klinicznej.
Kryteria wyłączenia z badania stanowiły:

  • zdiagnozowanie wcześniej u pacjentki chorób mogących ulegać zaostrzeniu w okresie przedmiesiączkowym (np. migreny, zespołów bólowych miednicy mniejszej, zespołu jelita nadwrażliwego, niektórych zaburzeń psychicznych),
  • zmiany morfologiczne w obrębie miednicy mniejszej stwierdzone badaniem fizykalnym lub/i za pomocą ultrasonografii przezpochwowej, wymagające operacyjnego leczenia przyczynowego, 
  • ciąża – trwająca lub planowana w ciągu najbliższych trzech miesięcy,
  • karmienie piersią,
  • aktualnie leczona lub leczona w przeszłości złośliwa choroba nowotworowa,
  • przyjmowanie w ciągu ostatnich dwóch miesięcy leków hormonalnych zawierających estrogeny lub/i progestageny lub leków psychotropowych,
  • przeciwwskazania do zastosowania produktu leczniczego Castagnus®.

Badanie obejmowało trzy wizyty (przed podjęciem terapii oraz po czterech tygodniach i trzech miesiącach leczenia). 
Podczas pierwszej wizyty miała miejsce kwalifikacja do terapii – podczas rozmowy z pacjentką wypełniano polską wersję kwestionariusza DRSP (Daily Record of Severity of Problems) [8] na podstawie podanych przez pacjentkę uśrednionych wartości punktowych nasilenia dolegliwości z okresu dwóch miesięcy poprzedzających tę wizytę. Pacjentki zakwalifikowane do badania przez trzy miesiące przyjmowały produkt leczniczy Castagnus® (Herbapol, Wrocław) w dawce jedna tabletka raz na dobę. Podczas wizyt drugiej i trzeciej wypełniano kwestionariusz DRSP na podstawie podanych przez pacjentkę uśrednionych wartości punktowych nasilenia dolegliwości w okresie od ostatniej wizyty. 
Wartości analizowanych zmiennych przedstawiono za pomocą wartości średniej, mediany, dolnego i górnego kwartyla oraz odchylenia standardowego. Porównanie stopnia doświadczania objawów wykonano za pomocą analizy ANOVA Friedmana, a porównania poszczególnych par pomiarów – testem Dunna z poprawką Bonferroniego. Przyjęto poziom istotności p < 0,05. 
Wyniki badania przedstawia tabela 1.
 

Tab. 1. Nasilenie objawów przed rozpoczęciem leczenia (wizyta pierwsza), po czterech tygodniach (wizyta druga) oraz po trzech miesiącach terapii (wizyta trzecia)
Objaw Wizyta M Me Q1 Q3 SD Porównanie pomiarów
1. Pacjentka czuła się przygnębiona, smutna lub beznadziejna, 
bezwartościowa, odczuwała poczucie winy
I
II
III
3,94
3,50
3,10
4,0
4,0
3,0
3
3
2
5
4
4
1,36
1,31
1,16
Chi2ANOVA = 45,150   
p < 0,001
I > II (p = 0,028)
I > III (p < 0,001)
II > III (p = 0,043) 
2. Pacjentka czuła się niespokojna, spięta I
II
III
3,86
3,28
2,98
4,0
3,0
3,0
3
3
2
5
4
3
1,26
1,20
1,25
Chi2ANOVA = 40,468   
p < 0,001
I > II (p = 0,002)
I > III (p < 0,001)
3. Pacjentka miała wahania nastroju (tj. nagły smutek lub płaczliwość)
lub łatwo było zranić jej uczucia
I
II
III
3,98
3,38
2,90
4,0
3,0
3,0
3
3
2
5
4
3
1,17
1,07
1,09
Chi2ANOVA = 51,762   
p < 0,001 
I > II (p = 0,005)
I > III (p < 0,001)
II > III (p = 0,032)
4. Pacjentka była zła lub rozdrażniona I
II
III
4,26
3,58
3,16
4,0
3,5
3,0
4
3
3
5
4
4
1,16
1,11
1,09
Chi2ANOVA = 50,478   
p < 0,001
I > II (p = 0,001)
I > III (p < 0,001)  
5. Pacjentkę mniej interesowały zwykłe czynności (praca, szkoła,
przyjaciele, hobby)
I
II
III
3,80
3,30
2,98
4,0
3,0
3,0
3
3
2
5
4
3
1,12
0,95
0,94
Chi2ANOVA = 29,157   
p < 0,001
I > II (p = 0,011)
I > III (p < 0,001)
6. Pacjentka miała trudności z koncentracją I
II
III
4,24
3,44
2,96
4,0
3,0
3,0
4
3
3
5
4
3
0,85
0,84
0,73
Chi2ANOVA = 62,934   
p < 0,001 
I > II (p < 0,001)
I > III (p < 0,001)
II > III (p = 0,028)
7. Pacjentka była ospała, zmęczona lub brakowało jej energii I
II
III
4,24
3,50
2,98
4,0
3,0
3,0
4
3
3
5
4
3
1,06
0,97
0,84
Chi2ANOVA = 54,887  
p < 0,001
I > II (p < 0,001)
I > III (p < 0,001)
II > III (p = 0,028)
8. Pacjentka miała zwiększony apetyt, przejadała się lub miała ochotę na
określone potrawy
I
II
III
3,84
3,20
2,64
4,0
3,0
3,0
3
2
2
5
4
3
1,35
1,18
0,94
Chi2ANOVA = 59,549 
p < 0,001
I > II (p = 0,002)
I > III (p < 0,001)
II > III (p = 0,006)
9. Pacjentka spała więcej, robiła drzemki, trudno było jej wstać
lub miała kłopoty z zasypianiem bądź utrzymaniem snu
I
II
III
3,56
3,04
2,52
4,0
3,0
2,5
3
3
2
4
4
3
1,21
1,11
0,91
Chi2ANOVA = 51,563
p < 0,001
I > II (p = 0,010)
I > III (p < 0,001)
II > III (p = 0,006)
10. Pacjentka czuła się przytłoczona lub nie mogła sobie poradzić
z codziennymi obowiązkami; miała wrażenie utraty kontroli
I
II
III
3,64
3,08
2,44
4,0
3,0
3,0
3
3
2
5
4
3
1,29
1,01
0,81
Chi2ANOVA = 65,720
p < 0,001
I > II (p = 0,004)
I > III (p < 0,001)
II > III (p = 0,001)
11. Pacjentka miała bóle piersi, obrzęk piersi, uczucie wzdęcia, przyrost masy
ciała, ból głowy, bóle stawów lub mięśni lub inne objawy fizyczne
I
II
III
4,14
3,22
2,58
5,0
3,0
3,0
3
3
2
5
4
3
1,34
1,09
0,97
Chi2ANOVA = 72,731
p < 0,001
I > II (p < 0,001)
I > III (p < 0,001)
II > III (p = 0,005)
12. Co najmniej jeden z problemów wymienionych powyżej spowodował
zmniejszenie produktywności lub nieskuteczność działania
w pracy, w szkole, w domu lub w życiu codziennym
I
II
III
2,82
2,46
2,16
3,0
2,0
2,0
2
2
2
3
3
3
0,80
0,89
0,74
Chi2ANOVA = 42,084
p < 0,001
I > II (p = 0,028)
I > III (p < 0,001)
13. Co najmniej jeden z problemów wymienionych powyżej spowodował
rezygnację z uprawiania hobby lub zmniejszył udział w aktywności
społecznej
I
II
III
2,84
2,40
2,02
3,0
2,0
2,0
2
2
2
3
3
2
0,93
0,78
0,68
Chi2ANOVA = 49,009
p < 0,001
I > II (p = 0,010)
I > III (p < 0,001)
14. Co najmniej jeden z problemów wymienionych powyżej zakłócał
relacje pacjentki z innymi ludźmi
I
II
III
2,92
2,38
1,88
3,0
2,0
2,0
2
2
1
3
3
2
0,94
0,78
0,75
Chi2ANOVA = 56,623
p < 0,001
I > II (p = 0,004)
I > III (p < 0,001)
II > III (p = 0,007)

M – średnia, Me – mediana, Q1 – dolny kwartyl, Q3 – górny kwartyl, SD – odchylenie standardowe, Chi2ANOVA – ANOVA Friedmana, p – istotność statystyczna


Znamienną poprawę w odniesieniu do wszystkich 14 objawów ujętych w kwestionariuszu DRSP zaobserwowano już po czterech tygodniach stosowania preparatu Castagnus®. Poprawa ta uległa dalszemu istotnemu zwiększeniu w kolejnych dwóch miesiącach kuracji w przypadku dziewięciu domen będących przedmiotem badania za pomocą tego kwestionariusza (objawy nr 1, 3, 6–11, 14). W przypadku objawów nr 2, 4, 5, 12 i 13 w drugim i trzecim miesiącu kuracji poprawa pozostała na poziomie stwierdzonym podczas drugiej wizyty. 
U żadnej z pacjentek nie wystąpiły objawy niepożądane o prawdopodobnym związku przyczynowo-skutkowym ze stosowaniem preparatu Castagnus®. 
Rozkład badanej populacji pacjentek w odniesieniu do stopnia zadowolenia z przeprowadzonej terapii wyrażonego podczas trzeciej wizyty przedstawia się następująco:

  • bardzo zadowolone – 6 (12,0%),
  • zadowolone – 27 (54,0%),
  • trudno powiedzieć – 16 (32,0%),
  • niezadowolone – 1 (2,0%),
  • bardzo niezadowolone – 0 (0%).

Dyskusja

Wyniki przeprowadzonego badania wskazują na wysoką skuteczność oraz korzystny profil tolerancji preparatu Castagnus® zawierającego 45 mg wyciągu suchego z niepokalanka mnisiego, zastosowanego u pacjentek z objawami zespołu napięcia przedmiesiączkowego. Efekt terapeutyczny w postaci znamiennego złagodzenia wszystkich analizowanych objawów PMS zaobserwowano już po czterech tygodniach leczenia. Średnie nasilenie objawów PMS w badanej grupie pacjentek nie przekraczało przed rozpoczęciem terapii wartości 4 w skali liniowej od 1 do 6, co oznacza, że u badanych kobiet nasilenie objawów było łagodne lub umiarkowane – do takich zatem postaci tego zespołu odnoszą się wnioski z tego badania. W świetle tych wyników warto rozważyć zastosowanie preparatu Castagnus® jako pierwszej linii terapii zespołu napięcia przedmiesiączkowego u pacjentek z łagodnym lub umiarkowanym nasileniem objawów PMS. 
Literatura przedmiotu zawiera kilka opracowań o charakterze przeglądów systematycznych i metaanaliz dotyczących skuteczności preparatów zawierających wyciągi z VAC w leczeniu PMS [9–15]. Wszystkie wykazały skuteczność i korzystny profil tolerancji preparatów zawierających VAC w łagodzeniu objawów PMS. Wyniki badania własnego potwierdzają wnioski z tych metaanaliz. 
Loch i wsp. [16] ocenili poziom satysfakcji pacjentek z PMS leczonych przy użyciu VAC. 81% pacjentek było zadowolonych lub bardzo zadowolonych z efektu trzymiesięcznego leczenia. U 94% pacjentek terapia była dobrze tolerowana, a niegroźne działania niepożądane zaobserwowano u zaledwie 1,2% pacjentek.
VAC okazuje się skutecznym fitoterapeutykiem w przypadkach czynnościowej prolaktynemii. Kilicdag i wsp. [17] wykazali, iż VAC demonstruje podobną skuteczność jak bromokryptyna w zakresie normalizacji poziomu prolaktyny oraz złagodzenia mastalgii. Autorzy ci zwracają uwagę na korzystniejszy profil tolerancji oraz większą efektywność kosztową fitoterapii przy użyciu VAC w porównaniu z bromokryptyną. 
Metaanaliza wykonana przez Verkaika i wsp. wykazała, że skuteczność VAC w łagodzeniu objawów PMS jest porównywalna z doustną antykoncepcją hormonalną [15]. 
Uważa się, że za efekt terapeutyczny VAC w zespole PMS może odpowiadać aktywność antyestrogenowa. VAC wykazuje zdolność do kompetencyjnego wiązania z receptorami estrogenowymi alfa i beta oraz stymuluje ekspresję receptora progesteronowego [18]. Działanie terapeutyczne VAC w zespole napięcia przedmiesiączkowego przypisuje się ponadto działaniu dopaminergicznemu (VAC selektywnie wiąże się z receptorami dopaminowymi D2 w przysadce, hamując wydzielanie prolaktyny), naśladowaniu działania beta-endorfin, jak również aktywności agonistycznej w stosunku do receptorów opioidowych µ oraz δ [6, 19–23].

Wnioski

Zastosowanie preparatu Castagnus® u pacjentek z objawami zespołu napięcia przedmiesiączkowego znamiennie łagodzi objawy tego zespołu. 
Warto rozważyć zastosowanie preparatu Castagnus® jako pierwszej linii terapii zespołu napięcia przedmiesiączkowego u pacjentek z łagodnym lub umiarkowanym nasileniem objawów PMS.


Piśmiennictwo

  1. Yonkers K.A., O’Brien P.M.S., Eriksson E. Premenstrual syndrome. Lancet 2008; 371: 1200–1210. 
  2. Tkaczuk-Włach J., Sobstyl M., Syty K. i in. Zespół napięcia przedmiesiączkowego. „Przegląd Menopauzalny” 2009; 8 (6): 339–343.
  3. Ryu A., Kim T.H. Premenstrual syndrome: A mini review. Maturitas 2015; 82 (4): 436–440.
  4. Usman S.B., Indusekhar R., O’Brien S. Hormonal management of premenstrual syndrome. Best Pract Res Clin Obstet Gynaecol 2008; 22: 251–260.
  5. Nevatte T., O’Brien P.M.S., Bäckström T. et al. ISPMD consensus on the management of premenstrual disorders. Arch Womens Ment Health 2013; 16 (4): 279–291. 
  6. Zahid H., Rizwani G. H., Ishaqe S. Phytopharmacological Review on Vitex agnus-castus: A Potential Medicinal Plant. Chinese Herbal Medicines, 2016; 8(1): 24–29.
  7. Steiner M., Macdougall M., Brown E. The premenstrual symptoms screening tool (PSST) for clinicians. Arch Womens Ment Health 2003; 6: 203–209.
  8. Management of premenstrual syndrome: Green-top Guideline No. 48. BJOG 2017; 124 (3): e73–e105.
  9. Cerqueira R.O., Frey B.N., Leclerc E. et al. Vitex agnus-castus for premenstrual syndrome and premenstrual dysphoric disorder: A systematic review. Arch Womens Ment Health 2017; 20 (6): 713–719.
  10. Csupor D., Lantos T., Hegyi P. et al. Vitex agnus-castus in premenstrual syndrome: A meta-analysis of doubleblind randomised controlled trials. Complementary Ther Med 2019; 47: 102–190.
  11. Daniele C., Thompson Coon J., Pittler M.H. et al. Vitex agnus-castus. A systematic review of adverse events. Drug Safety 2005; 28 (4): 319–332.
  12. van Die M.D., Burger H.G., Teede H.J. et al. Vitex agnus-castus extracts for female reproductive disorders: A Systematic review of clinical trials. Planta Med 2013; 79: 562–575.
  13. Ooi S.L., Watts S., McClean R. et al. Vitex agnus-castus for the treatment of cyclic mastalgia: A systematic review and meta-analysis. J Women’s Health 2020; 29 (2): 262–278.
  14. Rafieian-Kopaei M., Movahedi M. Systematic review of premenstrual, postmenstrual and infertility disorders of Vitex agnus-castus. Electronic Physician 2017; 9 (1): 3685–3689.
  15. Verkaik S., Kamperman A.K., van Westrhenen R. et al. The treatment of premenstrual syndrome with preparations of Vitex agnus castus: a systematic review and meta-analysis. AJOG 2017; 217 (2): 150–166.
  16. Loch E.G., Selle H., Boblitz N. Treatment of premenstrual syndrome with a phytopharmaceutical formulation containing Vitex agnus-castus. J Women’s Health Gender-Based Med 2000; 9 (3): 315–320.
  17. Kilicdag E.B., Tarim E., Bagis T. et al. Fructus agni casti and bromocriptine for treatment of hyperprolactinemia and mastalgia. Int J Gynecol Obstet 2004; 85: 292–293.
  18. Carmichael A.R. Can Vitex agnus-castus be used for the treatment of mastalgia? What is the current evidence? eCAM 2008; 5 (3): 247–250.
  19. Meier B., Berger D., Hoberg E. et al. Pharmacological activities of Vitex agnus-castus extracts in vitro. Phytomedicine 2000; 7 (5): 373–381.
  20. Samochowiec L., Juzyszyn Z. Właściwości farmakologiczne i kliniczne Vitex agnus-castus (niepokalanka pieprzowego). Farmacja Polska 2000; 56 (2): 61–63.
  21. Webster D.E., Lu J., Chen S.N. et al. Activation of the opiate receptor by Vitex agnus-castus methanol extracts: Implication for its use in PMS. J Ethnopharmacol 2006; 106: 216–221.
  22. Webster D.E., He Y., Chen S.N. et al. Opioidergic mechanisms underlying the actions of Vitex agnus-castus L. Biochem Pharmacol 2011; 81 (1): 170–177.
  23. Wuttke W., Jarry H., Christoffel V. et al. Chaste tree (Vitex agnus-castus) — pharmacology and clinical indications. Phytomedicine 2003; 10 (4): 348–357.

Przypisy

    POZNAJ PUBLIKACJE Z NASZEJ KSIĘGARNI