Otyłość w okresie okołomenopauzalnym

Otyłość uznawana jest za wieloczynnikową chorobę metaboliczną o zasięgu epidemicznym. Jej częstość występowania zwiększa się alarmująco w prawie wszystkich krajach, stając się poważnym problemem społecznym, szczególnie pośród kobiet w wieku 55–64 lat i słabiej wykształconych [1].

Na świecie częstość otyłości zwiększyła się niemal trzykrotnie od 1975 r. W 2016 r. 1,9 bln dorosłych powyżej 18. r.ż. miała nadwagę [wskaźnik masy ciała (body mass index – BMI) 25–29,9 kg/m2], a ponad 650 mln było otyłych (BMI > 30 kg/m2), co stanowi odpowiednio 39% i 13% populacji dorosłych. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO), większość światowej populacji żyje w krajach, gdzie nadwaga i otyłość zabijają więcej ludzi niż niedożywienie [2].

Obserwacje sugerują, że epidemia otyłości jest spowodowana przez zmiany środowiskowe, ekonomiczne i społeczne – wskaźnik otyłości wzrósł znacząco w krajach rozwijających się, przejmujących zachodni styl życia, a więc małą aktywność fizyczną przy nadkonsumpcji taniej, bogatej w energię żywności. Wynika to najpewniej z braku odpowiedzialnej polityki zdrowotnej, prawidłowego zarządzania sektorem rolno-spożywczym, edukacją oraz innymi działami gospodarki [1, 2].

Fizjologiczne starzenie się organizmu jest silnym czynnikiem rozwoju otyłości z powodu zmniejszonego stężenia hormonów, a przez to spadku wydatkowania energii. Przy dołączeniu się niekorzystnych zachowań (jak np. nieprawidłowe nawyki żywieniowe, siedzący tryb życia) kobiety w średnim wieku mogą przybierać nawet 2 kg/ rok w okresie trzyletniej obserwacji [1].

Co ciekawe, statystycznie częściej otyłość występuje wśród kobiet niż u mężczyzn. Niektóre teorie próbują wyjaśnić tę różnicę, ale żadna nie daje jednoznacznej odpowiedzi. Wahania hormonów płciowych w różnych fazach życia, jak pierwsza miesiączka, ciąża czy okres okołomenopauzalny, mogą mieć znaczenie w odkładaniu tkanki tłuszczowej, jednak brak jest twardych dowodów, jakoby były głównym winowajcą nadmiernego przyrostu masy ciała [3]. Coraz częściej podnoszone są głosy, że otyłość realnie wpływa na związaną ze zdrowiem jakość życia (health-related quality of life – HRQOL). Należy bowiem pamiętać, że rzutuje ona nie tylko na wydolność fizyczną, ale również wygląd, samopoczucie, samoocenę i zdolności funkcjonowania społecznego. Niesie przez to negatywne konsekwencje dla zdrowia psychicznego, a depresja i objawy depresyjne są częste wśród otyłych pacjentek [4–6].

Rycina 1 przedstawia możliwy wpływ otyłości na organizm, jednak omówione w artykule problemy nie wyczerpują zagadnienia, a znaczenie nadmiernej masy ciała jest tematem do szerokich dyskusji.

Perimenopauza – okres okołomenopauzalny

Perimenopauzę można zdefiniować jako naturalną fazę życia kobiety, która stanowi przejście pomiędzy okresem reprodukcyjnym i niereprodukcyjnym, w wyniku którego dochodzi do spadku wydzielania hormonów steroidowych. Okres ten rozpoczyna się kilka lat przed menopauzą (zwykle ok. 40. r.ż.) i kończy się rok po menopauzie, która jest definiowana jako ostatnia miesiączka, po której przez kolejne 
12 miesięcy nie występuje menstruacja i nie stwierdza się żadnych patologicznych przyczyn tego stanu [7]. 

Okres poprzedzający ostatnią miesiączkę (przeskok menopauzalny) zaczyna się z początkiem nieregularnych krwawień i kończy ostatnią miesiączką. Liczne badania donoszą, że towarzyszą mu niekorzystne zmiany składu ciała, odkładanie brzusznej tkanki tłuszczowej i pogorszenie ogólnego stanu zdrowia [3].

Począwszy od szóstej dekady życia, pojawia się również wiele chorób przewlekłych, które wpływają na jakość i długość życia. Dlatego okres okołomenopauzalny jest dobrym momentem na wprowadzenie działań profilaktycznych w celu poprawy jakości i długości życia pacjentek. Otyłość, zespół metaboliczny, cukrzyca, choroby sercowo-naczyniowe, osteoporoza, objawy demencyjne, depresja czy choroby nowotworowe są głównymi problemami, na które należy w tym czasie zwrócić uwagę [8].

Zdecydowana większość kobiet w wieku perimenopauzalnym cierpi na objawy wazomotoryczne, takie jak uderzenia gorąca i poty nocne, które mogą pojawiać się nawet przez 10 lat, w oczywisty sposób obniżając jakości życia. Ciągle trwają badania na temat ich wpływu na ogólny stan zdrowia organizmu i związku z wystąpieniem zespołu metabolicznego. Dotąd bowiem zwykło się uważać, że są wynikiem nadaktywności układu współczulnego, przez co mogą współistnieć z tym zespołem. Niemniej jednak związek ten wydaje się bardziej złożony i nie wszystkie badania dowodzą jego istnienia [9].

Otyłość a menopauza

Hipoestrogenizm związany z menopauzą jest uważany za główną przyczynę otyłości, objawów wazomotorycznych, dolegliwości ze strony układu moczowo-płciowego, problemów w sferze psychicznej, jak również słabej sprawności seksualnej i wysokiego poziomu zachorowalności wśród kobiet po 50. r.ż. [10].

Hormony płciowe w znacznym stopniu wpływają na dystrybucję tkanki tłuszczowej w organizmie i różnicowanie adipocytów, jednak znaczenie estrogenów w rozwoju chorób metabolicznych w okresie menopauzy jest dyskusyjne. Z jednej strony estrogeny i receptory estrogenowe regulują metabolizm glukozy i lipidów, a ich brak jest kluczowym czynnikiem biorącym udział w zapoczątkowaniu chorób sercowo-naczyniowych podczas okresu menopauzy (dla którego charakterystyczne są zmiany profilu lipidowego i centralna akumulacja tkanki tłuszczowej). Jednakże zmniejszenie stężenia tych hormonów i jego związek z większą otyłością u kobiet podczas menopauzy nie jest jasny [11].

Badano możliwy wpływ otyłości na czas wystąpienia menopauzy, nasilenie objawów wypadowych i poziom hormonów płciowych w okresie perimenopauzalnym oraz odwrotnie – wpływ menopauzy na przybieranie masy i zmianę składu ciała. Dotychczasowe badania nie wykazały znaczącego wpływu otyłości na czas wystąpienia menopauzy. Poszukując odpowiedzi na pytanie, czy istnieje zależność wzmacniania objawów menopauzalnych od stężenia hormonów płciowych, zauważono zwiększone nasilenie tych dolegliwości u kobiet otyłych [12]. Okazuje się bowiem, że ilość tkanki tłuszczowej jest dodatnio skorelowana z objawami wazomotorycznymi, ale bezpośrednia zależność jest trudna do wychwycenia. Przeprowadzono badanie, którego celem było ustalenie, czy zmiana masy ciała jest związana z nasileniem objawów zgłaszanych przez pacjentki wraz z upływem czasu. Pomiary impedancji elektrycznej tkanki tłuszczowej, poziomu hormonów płciowych i zgłaszanych objawów zostały ocenione po czterech latach od 2002 do 2006 r. wśród 1659 kobiet w wieku 47–59 lat uczestniczących w badaniu Study of Women’s Health Across the Nation. Zmiany zawartości tkanki tłuszczowej były oceniane w odniesieniu do objawów menopauzalnych przy użyciu odpowiednich równań. Okazało się, że wzrost zawartości tkanki tłuszczowej towarzyszył częstszemu zgłaszaniu uderzeń gorąca w modelach skorygowanych do wieku, miejsca, pochodzenia etnicznego, wykształcenia, palenia papierosów, rodności, zaburzeń lękowych i statusu menopauzalnego. Co ciekawe, związek pomiędzy zmianami poziomu tkanki tłuszczowej i potami nocnymi nie był natomiast istotny statystycznie [13].

Otyłość a zespół metaboliczny

Związek pomiędzy menopauzą a wspomnianymi wcześniej chorobami metabolicznymi jest przedmiotem wielu badań [12].

Zespół metaboliczny jest ściśle związany z otyłością. Menopauza natomiast, jak się okazuje, może pomóc w zrozumieniu patofizjologii zespołu metabolicznego u kobiet. Przeprowadzono badanie oceniające względny rozkład otyłości i menopauzy w stosunku do poziomu osoczowych adiponektyn i rozwoju zespołu metabolicznego. 

Prospektywne badanie kohortowe było przeprowadzone wśród 1219 kobiet bez zespołu metabolicznego w okresie 2005–2008 r., a następnie wykonano jego kontynuację w latach 2008–2011. Pacjentki zostały podzielone ze względu na poziom osoczowych adiponektyn i według statusu menopauzalnego, a następnie stratyfikowane na cztery grupy: szczupłe z wysokim poziomem adiponektyn, szczupłe z niskim poziomem adiponektyn, otyłe z wysokim poziomem adiponektyn, otyłe z niskim poziomem adiponektyn. 

Podczas każdego 2,5-letniego okresu obserwacji u 9,8% kobiet w okresie przedmenopauzalnym i u 20,9% kobiet w okresie pomenopauzalnym rozwinął się zespół metaboliczny. Kobiety otyłe z niskim poziomem adiponektyny manifestowały zwiększone ryzyko rozwoju zespołu metabolicznego zarówno przed, jak i po menopauzie. Jednak wysoki poziom adiponektyn osoczowych korelował ujemnie z częstością zespołu metabolicznego u kobiet otyłych przed menopauzą, ale już nie po menopauzie. Nasuwa się zatem potrzeba bliższego przyjrzenia się metabolicznym czynnikom ryzyka u kobiet po menopauzie [14].

Otyłość a funkcje seksualne

Nadmiar masy ciała w połowie życia jest związany nie tylko ze zwiększonym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych i metabolicznych, ale poza tym wpływa niekorzystnie na związane ze zdrowiem funkcje seksualne [3].

Przeprowadzono badanie, w którym oceniono zmianę stężenia hormonów płciowych wśród otyłych kobiet będących w okresie okołomenopauzalnym. Badaniu poddano 73 kobiety, które podzielono na dwie grupy w zależności od BMI. Przeprowadzono analizę antropometryczną, pomiar ciśnienia tętniczego oraz pobrano krew, aby ocenić poziom hormonów płciowych. Wszystkie pacjentki wypełniły kwestionariusz McCoy Female Sexual Questionnaire w celu oceny ich życia seksualnego. Otrzymano wyniki, które wskazywały, że stężenie hormonu folikulotropowego (follicle-stimulating hormone – FSH), hormonu luteinizującego (luteinizing hormone − LH) i globuliny SHBG (sex hormone binding globulin) było znacząco mniejsze u otyłych kobiet w porównaniu z grupą kontrolną. Natomiast poziom estradiolu oraz rozkurczowe ciśnienie tętnicze wyższe, a ciśnienie skurczowe znacząco wyższe. Kobiety otyłe wyraźnie rzadziej doświadczały dyspareuni. Wpływ wieku na częstość współżycia płciowego był znaczący. Zauważono też istotny związek pomiędzy BMI i wiekiem a aktywnością seksualną oraz zadowoleniem z partnera jako kochanka [15].

Otyłość a rak piersi i rak endometrium w okresie okołomenopauzalnym

Otyłość jest czynnikiem wysokiego ryzyka raka piersi [16, 17]. Mechanizm, w jakim rozwija się rak piersi, nie jest do końca poznany, jednak podejrzewa się, że istnieje wiele bodźców związanych z otyłością, które są uznawane za ważne w tym procesie, jak np. poziom estrogenów, insuliny, leptyny czy obecność stanu zapalnego. Ostatnie badania koncentrują się też na roli adipokin w rozwoju tego nowotworu. Wydzielanie leptyny jest bezpośrednio związane z otyłością i jest uznawane za niezależny i bezpośredni czynnik ryzyka rozwoju raka piersi, podobnie jak szlaki sygnałowe estrogenów i insuliny. Ponieważ leptyna produkowana jest w tkance tłuszczowej, można przyjąć, że zmniejszenie masy ciała może być korzystne rokowniczo w leczeniu raka piersi. Tym bardziej, że wydatkowanie energii związane z ćwiczeniami fizycznymi poprawia metabolizm leptyny, insuliny i estrogenów. Jednak pojawiają się głosy, że te korzystne zmiany zachodzą również w mikrośrodowisku guza, co może się przyczyniać do poprawienia warunków dla rozwoju raka. Dlatego też konieczne są dalsze badania nad znaczeniem zmniejszenia masy ciała i zwiększenia aktywności fizycznej u pacjentek z rakiem piersi. Niemniej jednak ciągle uznaje się, że ćwiczenia fizyczne powinny być zalecane jako terapia wspomagająca wśród tych kobiet, ponieważ poprawiają jakość życia pacjentek oraz efekt kliniczny [18].

W 2015 r. z inicjatywy Women’s Health Initiative (WHI) przeprowadzono badanie kliniczne z randomizacją oceniające związek pomiędzy nadwagą i otyłością a ryzykiem raka piersi u kobiet po menopauzie. Protokół badania 67 142 kobiet w okresie pomenopauzalnym w wieku 50–79 lat zawierał pomiar wzrostu, masy ciała, wynik mammografii wykonywanej co roku lub co dwa lata, a jako skorygowany punkt końcowy – raka piersi. Pacjentki były rekrutowane w latach 1993–1998, średnio po 13 latach wykonano kontynuację. Do 2010 r. wykryto 3388 przypadków inwazyjnego raka piersi. Okazało się, że nadwaga i otyłość wiązały się ze zwiększonym ryzykiem tegoż nowotworu w porównaniu z kobietami o prawidłowej masie ciała. Dla otyłości 2–3 stopnia (BMI > 35 kg/m2) ryzyko estrogeno- i progesteronozależnego raka piersi było zwiększone, ale nie było zmienione w przypadku raka hormononiezależnego. Otyłość towarzyszyła też większym rozmiarom guza, zajętym węzłom chłonnym, większemu zaawansowaniu lokoregionalnemu i śmierci z powodu raka piersi. Również kobiety z początkowym BMI < 25, których masa ciała zwiększyła się o więcej niż 5% w okresie obserwacji, wykazywały zwiększone ryzyko raka piersi, ale wśród kobiet z już na początku badania obserwowaną nadwagą lub otyłością zmiana masy ciała (niezależnie – wzrost czy spadek) nie wykazywała związku z tym ryzykiem. Nie wychwycono również zmiany ryzyka wystąpienia raka piersi po zastosowaniu terapii hormonalnej w celu modyfikacji BMI [19].

Rak endometrium jest nowotworem kobiet otyłych. U 70–80% pacjentek chorych na ten nowotwór stwierdza się nadmierną masę ciała. Uważa się, że przyczyną ponad 40% zachorowań na ten nowotwór jest nadwaga, a siedzący tryb życia dodatkowo zwiększa ryzyko zachorowania. W analizie z 2015 r. wykazano, że aktywność fizyczna może zmniejszyć szansę na wystąpienie raka endometrium o 20–30%, a największą korzyść z takiego postępowania odnoszą kobiety starsze. Każde dodatkowe 10 kg masy ciała zwiększa ryzyko tego nowotworu prawie trzykrotnie. Największe współczynniki zapadalności obserwuje się wśród kobiet po 65. r.ż., ponieważ otyłość jako czynnik ryzyka rozwoju raka endometrium ma największe znaczenie w wieku okołomenopauzalnym. Okazało się bowiem, że u kobiet w tym okresie zwiększenie stężenia estrogenów wynikające z otyłości, w dużo większym stopniu wpływa na proliferację endometrium niż u kobiet w okresie przedmenopauzalnym [17].

Otyłość a nieprawidłowe krwawienia z dróg rodnych w okresie okołomenopauzalnym

Nieprawidłowe krwawienia z dróg rodnych (dysfunctional uterine bleeding – DUB) są definiowane jako nieprawidłowe krwawienie z dróg rodnych przy braku wykrywanych patologii strukturalnych. W ostatnim czasie sugeruje się, że otyłość może być głównym czynnikiem ryzyka DUB, jednak nie ma dokładnych danych na temat jej roli w pojawieniu się dolegliwości. Opublikowano, dla przykładu, małe badanie oceniające obecność otyłości u kobiet cierpiących na nieprawidłowe krwawienia z dróg rodnych. W badaniu obserwacyjnym przeprowadzonym w Klinice Endokrynologicznej Shahrood City, Samnan, obserwacji poddano 20 kobiet z rozpoznaniem ostatecznym DUB w latach 2009–2011. Nasilenie otyłości klasyfikowano wg BMI i obwodu talii. Średni obwód talii wynosił 102,95 ±9,77 cm w zakresie 90‑119 cm. Rozpiętość BMI 32,63 ±3,34 kg/m2 w zakresie 26,92–39,06, z czego dwie trzecie kobiet cierpiało na nadwagę, a jedna trzecia na otyłość. W badaniu wykazano silny związek pomiędzy otyłością a DUB, dlatego też wysunięto wniosek, że redukcja masy ciała powinna być rozważona jako leczenie uzupełniające inne metody terapii tego schorzenia [20].

Przeprowadzono również inne, większe badanie, gdzie oceniano związek zespołu metabolicznego z przerostem endometrium i rakiem wśród kobiet z DUB. Przebadano 199 pacjentek, u których wykonano wyłyżeczkowanie jamy macicy z powodu nieprawidłowych krwawień z dróg rodnych. Podzielono je na dwie grupy – z prawidłowym i nieprawidłowym obrazem endometrium. Zmierzono im obwód talii, ciśnienie tętnicze krwi, poziom glukozy i wykonano lipidogram, wszystkie parametry poddano analizie statystycznej. Kobiety w obu grupach były podzielone według wieku, płodności, rodności i statusu menopauzalnego. Okazało się, że wykryto zwiększoną częstość zespołu metabolicznego, cukrzycy, otyłości, nadciśnienia tętniczego, podwyższonego poziomu glukozy, cholesterolu całkowitego i LDL (low-density lipoprotein), a zmniejszonego stężenia cholesterolu HDL (high-density lipoprotein) wśród kobiet z rakiem i przerostem endometrium. Wyniki te otrzymywano częściej wśród kobiet w wieku pomenopauzalnym 
(> 50. r.ż.) w porównaniu do kobiet w wieku przedmenopauzalnym. Wszystkie parametry metaboliczne były podobne w przypadkach hiperplazji i raka endometrium. Wydaje się zatem, że zespół metaboliczny ma ważny wpływ na zapoczątkowanie i rozwój patologii w obrębie endometrium, szczególnie wśród kobiet w wieku pomenopauzalnym [21].

Otyłość a demencja i choroba Alzheimera

Choroba Alzheimera jest wieloczynnikową chorobą neurodegeneracyjną, której rozwój jest zależny od wielu czynników środowiskowych i genetycznych. Początek menopauzy przypadający na drugą połowę życia zwiększa podatność kobiet na chorobę Alzheimera, co jest związane ze spadkiem poziomu estrogenów. Dodatkowo okres okołomenopauzalny cechuje się obecnością licznych towarzyszących zmian, włączając w to rozwój otyłości centralnej i stanu zapalnego, które wzajemnie się napędzają. Neuropatologia choroby Alzheimera charakteryzuje się akumulacją ß-amyloidu i nieprawidłową fosforylacją białka tau, ale co najważniejsze, rozwój choroby Alzheimera związany jest przede wszystkim z wiekiem – niekorzystny efekt wszelkich genetycznych i środowiskowych czynników ryzyka wymaga zaawansowanego wieku. U kobiet fizjologiczne starzenie się powoduje również zmiany w sferze rozrodczej, co manifestuje się wystąpieniem menopauzy, utratą cyklicznego wydzielania estrogenów, progesteronu, steroidów płciowych i ich ochronnego działania przeciwko chorobie Alzheimera. Oprócz wspomnianego działania protekcyjnego, estrogeny chronią organizm przed rozwojem otyłości centralnej i stanu zapalnego, które są związane z zapoczątkowaniem i progresją choroby Alzheimera. Oczywiście starzenie się ma również związek ze zwiększeniem stanu zapalnego i otyłości centralnej, niezależnie od poziomu estrogenów. Jak można zauważyć, kobiety są równocześnie narażone na starzenie związane z wiekiem i „starzenie układu rozrodczego”, z których każde może być czynnikiem ryzyka choroby Alzheimera, otyłości i zapalenia.

Stan zapalny u kobiet jest bardziej nasilony niż u mężczyzn przez utratę estrogenów po menopauzie. Wiele specyficznych czynników zapalnych jest związanych z otyłością i chorobą Alzheimera, włączając w to leptynę, czynnik martwicy nowotworu (tumor necrosis factor alpha – TNF-α) i interleukinę 6 (IL-6). Ponieważ estrogeny chronią przed oboma czynnikami – rozwojem i szkodliwymi konsekwencjami obecności stanu zapalnego w wielu tkankach –obniżenie poziomu estrogenów w czasie menopauzy jest uważane za przyczynę podatności kobiet na chorobę Alzheimera. 

Spowodowane wiekiem zwiększenie otyłości i zmiany w dystrybucji tkanki tłuszczowej na lokalizację centralną prowadzą do pogorszenia insulinooporności, zespołu metabolicznego i cukrzycy typu 2. W ten sposób wzajemnie napędzają się efekty starzenia, menopauzy, otyłości i stanu zapalnego, skutkujące zwiększonym ryzykiem dysfunkcji neurologicznych i chorobą Alzheimera. 

Oczywiście ten zestaw uwarunkowań jest wciąż niekompletny, ponieważ nadal pojawiają się kolejne dane identyfikujące nowe czynniki ryzyka [22].

Współdziałanie czynników ryzyka w chorobie Alzheimera przedstawia rycina 2.

Otyłość a dysfunkcja mięśni dna miednicy w okresie okołomenopauzalnym

Otyłość jest związana z większą częstością dysfunkcji mięśni dna miednicy. Pacjentki otyłe mogą prezentować szeroki wachlarz objawów w zakresie układu moczowego, płciowego oraz przewodu pokarmowego.

Nietrzymanie moczu, stolca i dysfunkcje seksualne są częstsze u kobiet otyłych, podobnie jak i obniżenie narządu rodnego. Redukcja masy ciała (czy to przez metody chirurgiczne, czy niechirurgiczne) może zmniejszyć nasilenie dolegliwości u tych pacjentek i poprawić jakość ich życia. Jednak należy pamiętać, że ryzyko związane z operacyjnym leczeniem otyłości wiąże się z powikłaniami okołooperacyjnymi, którym sprzyja nadmierna masa ciała [23–25].

Kluczowe jest jednak uświadomienie sobie przez pacjentki mechanizmów związanych z dysfunkcją mięśni dna miednicy. W 2016 r. przeprowadzono badanie dotyczące wiedzy kobiet na temat objawów związanych z tymi przypadłościami. Zapytano 402 kobiety, które niedawno urodziły dziecko lub były w ciąży oraz 165 kobiet w okresie pomenopauzalnym. Okazało się, że 75% pań w okresie okołoporodowym i 68% w okresie pomenopauzalnym było niedostatecznie zorientowane w tym temacie. Badanie ujawniło niewielką wiedzę dotyczącą przepony miednicy wśród kobiet, niezależnie od wieku, przy czym większość z nich była zainteresowana poszerzeniem wiedzy. Co gorsza, okazało się, że większość pacjentek (szczególnie w młodym wieku) uważa za prawidłowe objawy zaburzeń mięśni dna miednicy pojawiające się po porodzie i przyjmuje, że powinny one zniknąć lub zmniejszyć się samoistnie w okresie 3–6 miesięcy. Tym ważniejsza okazuje się edukacja i uświadamianie pacjentkom konieczności szukania pomocy w przypadku występowania dolegliwości związanych z zaburzeniami mięśni dna miednicy. Dowiedziono również, że tylko połowa kobiet otrzymała kiedykolwiek informacje na temat schorzeń przepony miednicy, z czego większość pacjentek będących w okresie pomenopauzalnym otrzymała je w momencie wystąpienia dolegliwości, kiedy na działania profilaktyczne było już za późno [26].

Profilaktyka i leczenie

W ostatnich latach obserwuje się zwiększenie średniej długości życia (która wśród kobiet jest dłuższa niż wśród mężczyzn) oraz szybkie starzenie się populacji. Jedna trzecia życia kobiety przypada na okres po menopauzie. Z tego powodu coraz większa rzesza osób doświadcza zmian związanych ze starzeniem się i menopauzą, a przyrost masy ciała jest dla nich jednym z głównych problemów zdrowotnych [1, 3, 8].

Dlatego też okres okołomenopauzalny wymaga głębszego pochylenia się nad nim systemu ochrony zdrowia, a populacja kobiet w tym wieku staje się celem dla działań zdrowia publicznego i programów mających na celu profilaktykę otyłości i chorób z nią współistniejących. Ostatnie informacje donoszą o ryzyku śmiertelności związanym z wiekiem pojawienia się menopauzy. Kobiety, które wchodzą w ten okres wcześniej, mają wyższe ryzyko zgonu, szczególnie z przyczyn sercowo-naczyniowych. Konieczne jest więc podjęcie działań multidyscyplinarnych, żeby zapobiec takim zdarzeniom [10].

Działania profilaktyczne powinny rozpoczynać się od badań przesiewowych i uważnej oceny czynników ryzyka. Winny obejmować również diagnostykę molekularną i badania genetyczne, jeżeli są dostępne. Profilaktyka wymienionych chorób zawiera zmianę stylu życia, rzucenie palenia papierosów, zmniejszenie spożycia alkoholu, zdrową dietę oraz wysiłek fizyczny i intelektualny [5].

Przeprowadzono badanie, którego celem była ocena relacji pomiędzy nadwagą i otyłością a czynnikami socjodemograficznymi, behawioralnymi i klinicznymi wśród kobiet w wieku okołomenopauzalnym. 

W badaniu 253 kobiety w wieku okołomenopauzalnym zapytano o czynniki socjoekonomiczne, demograficzne, ogólny stan zdrowia, zwyczaje żywieniowe i styl życia. Użyto BMI do oceny stanu odżywienia. Skala the menopause rating scale (MRS) została użyta do oceny jakości życia. Do oceny sprawności seksualnej użyto skali SQ-F (sexual quotient, female version). Na podstawie BMI oceniono, że 30,8% kobiet miało nadwagę, a 35,2% było otyłych (w sumie 66% z nieprawidłową masą ciała). Po przeprowadzeniu analizy okazało się, że ciężkość objawów szacowana na podstawie MRS, przewlekłe stosowanie leków lub jakiegokolwiek typu diety wiązało się z otyłością lub nadwagą. Interwencje pokarmowe w celu kontroli masy ciała i zmiana stylu życia przynosiły znaczne korzyści w odniesieniu do zdrowia i jakości życia kobiet po menopauzie [10].

Istnieją silne dowody, że terapia estrogenowa może częściowo zapobiec związanym z menopauzą zmianom składu ciała i wynikającym z nich konsekwencjom metabolicznym. Badania wyraźnie wskazują, że redukcja zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie poprzez zastosowanie terapii estrogenowej i estrogenowo-progesteronowej poprawia insulinowrażliwość i zmniejsza ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 [3].

Chociaż nie jest zalecane stosowanie terapii hormonalnej (HT) jako działania profilaktycznego względem wspomnianych chorób, to wśród zdrowych kobiet w wieku 50–59 lat terapia estrogenowa obniża ryzyko chorób sercowo-naczyniowych i związanej z tym śmiertelności, co potwierdzają badania kontrolne i badania obserwacyjne z randomizacją [8].

Terapia estrogenowa rozpoczęta przed końcem menopauzy okazuje się skuteczna w pokonywaniu zarówno otyłości, jak i otępienia poznawczego związanego z wiekiem. Chociaż może wywoływać efekty uboczne, szczególnie u tych kobiet, które są do tego predysponowane, to świeże badania sugerują, że krótkotrwała HT rozpoczęta na początku menopauzy może przynieść korzyści dla większości kobiet. Potrzeba jednak więcej badań, aby precyzyjnie określić populację docelową dla tego leczenia [22]. Wciąż jest ona balansowaniem pomiędzy ryzykiem i korzyścią dla pacjentki. Dane sugerują, że w wielu przypadkach dla kobiet w wieku 50–59 lat korzyści ze stosowania HT przewyższają istniejące ryzyko i znacząco łagodzą objawy spowodowane niedoborem estrogenów. Zalecenie ich stosowania wymaga rozważenia każdego przypadku indywidualnie i uwzględnienia ryzyka, jak np. rak piersi, choroba wieńcowa, złamania, zawał i zakrzepica żylna. Uważa się, że stosowanie HT w najmniejszej skutecznej dawce w najkrótszym czasie może być terapią wspomagającą w leczeniu pandemii otyłości. Przyszłe badania powinny skupić się na identyfikacji obszarów mózgu, w których receptory estrogenowe regulują masę ciała i opisać szlaki przekazów międzykomórkowych, które wymagają działania estrogenów. Co więcej, zrozumienie roli genetycznych i epigenetycznych molekuł, które mogą odgrywać rolę w aktywności estrogenów w tkance tłuszczowej, może odkryć nowy cel farmakologiczny dla działania estrogenów. Jednak- że potrzebne są szerokie badania w różnych rejonach świata, aby ocenić rzeczywiste korzyści ze stosowania estrogenów w leczeniu otyłości po menopauzie [21].

Piśmiennictwo

1. Polotsky H.N., Polotsky A.J. Metabolic implications of menopause. Sem Rep Med 2010; 28 (5): 426–434.
2. World Health Organization. Obesity and overweight. Fact sheet N° 311, February 2018. Available from: //www.who.int/mediacentre/factsheets/fs311/en/.
3. Davis S.R., Castelo-Branco C., Chedraui P. i wsp.; Writing Group of the International Menopause Society for World Menopause Day 2012 (2012). Understanding weight gain at menopause. Climacteric 2012; 15 (5): 419–429.
4. Wee C., Davis R., Hamel M. Comparing the SF-12 and SF-36 health status questionnaires in patients with and without obesity. Health Qual Life Outcomes 2008; 6: 11–15.
5. Wadden T.A., Phelan S. Assessment of quality of life in obese individuals. Obes Res 2002; 10 (Suppl 1): 50–7 S.
6. Fjeldstad C., Fjeldstad A.S., Acree L.S. i wsp. The influence of obesity on falls and quality of life. Dyn Med 2008; 7: 4.
7. Skałba P. Diagnostyka i leczenie zaburzeń endokrynologicznych w ginekologii. Medycyna Praktyczna, Kraków 2014; 282.
8. Lobo R.A., Davis S.R., De Villiers T.J. i wsp. Prevention of diseases after menopause. Climacteric. 2014; 17 (5): 540–56. 
9. Tuomikoski P., Savolainen-Peltonen H.. Vasomotor symptoms and metabolic syndrome. Maturitas. 2017; 97: 61–65. 
10. Gonçalves J.T.T., Silveira M.F., Campos M.C.C i wsp. Overweight and obesity and factors associated with menopause. Ciência & Saúde Coletiva 2016; 21 (4): 1145–1156. 
11. Lizcano F., Guzmán G. Estrogen Deficiency and the Origin of Obesity during Menopause. Biomed Res Int. 2014; 2014: 757 461.
12. Al-Safi Z.A., Polotsky A.J Obesity and menopause. Best Pract Res Clin Obstet Gynaecol. 2015; 29 (4): 548–53. 
13. Thurston R.C., Sowers M.R., Sternfeld B. i wsp. Gains in body fat and vasomotor symptom reporting over the menopausal transition: the study of women’s health across the nation. Am J Epidemiol. 2009; 170 (6): 766–74. 
14. Ahn S.V., Jung D.H., Yadav D. i wsp. Relative contribution of obesity and menopause to the association between serum adiponectin and incident metabolic syndro me. Menopause. 2018; 25 (2): 154–159. 
15. Simoncig Netjasov A., Tančić-Gajić M., Ivović M. i wsp. Influence of obesity and hormone disturbances on sexuality of women in the menopause. Gynecological Endocrinology 2016; 32 (9): 762–766.
16. Crujeiras A.B., Diaz-Lagares A., Stefansson O.A. i wsp. Obesity and menopause modify the epigenomic profile of breast cancer. Endocr Relat Cancer. 2017; 24 (7): 351–363. 
17. Markowska J., Mądry R. Zarys ginekologii onkologicznej. Wydawnictwa Medyczne Termedia, Poznań 2015; tom I, str. 34–35, tom II, str. 18–19, 535.
18. Schmidt S., Monk J.M., Robinson L.E. i wsp. The integrative role of leptin, oestrogen and the insulin family in obesity-associated breast cancer: potential effects of exercise. Obes Rev. 2015; 16 (6): 473–87. 
19. Neuhouser M.L., Aragaki A.K., Prentice R.L. i wsp. Overweight, Obesity, and Postmenopausal Invasive Breast Cancer Risk: A Secondary Analysis of the Women’s Health Initiative Randomized Clinical Trials. JAMA Oncol. 2015; 1 (5): 611–21. 
20. Nouri M., Tavakkolian A., Mousavi S.R. Association of dysfunctional uterine bleeding with high body mass index and obesity as a main predisposing factor. Diabetes Metab Syndr. 2014; 8 (1): 1–2. 
21. Özdemir S., Batmaz G., Ates S. i wsp. Relation of metabolic syndrome with endometrial pathologies in patients with abnormal uterine bleeding.Gynecol Endocrinol. 2015; 31 (9): 725–9.
22. Christensen A., Pike C.J. Menopause, Obesity and Inflammation: Interactive Risk Factors for Alzheimer’s Disease. Front Aging Neurosci. 2015; 7: 130. 
23. Ramalingam K., Monga A. Obesity and pelvic floor dysfunction. 
24. Best Pract Res Clin Obstet Gynaecol. 2015; 29 (4): 541–7. 
25. Greer W.J., Richter H.E., Bartolucci A.A. i wsp. Obesity and pelvic floor disorders: a systematic review. Obstet Gynecol. 2008; 112 (2 Pt 1): 341–9.
26. Pomian A. i wsp. Obesity and Pelvic Floor Disorders: A Review of the Literature. Medical Science Monitor: International Medical Journal of Experimental and Clinical Research 2016; 22: 1880–1886. 
27. Neels H. i wsp. Knowledge of the Pelvic Floor in Menopausal Women and in Peripartum Women. Journal of Physical Therapy Science 2016; 28 (11): 3020–3029.