Skóra w okresie menopauzy i jej pielęgnacja

Menopauza to naturalny, ale szczególny etap w życiu kobiety, który średnio zaczyna się ok. 50. roku życia i prowadzi do znacznych, niekorzystnych zmian również w skórze. Według WHO menopauza to ostateczne ustanie miesiączkowania w wyniku utraty aktywności pęcherzykowej jajników, po którym przez okres 
12 miesięcy nie wystąpiło już żadne krwawienie. Występuje zwykle u kobiet między 44. a 56. rokiem życia. Wystąpienie menopauzy zależy od czynników genetycznych, stylu życia, stanu zdrowia, a zwłaszcza współistniejących chorób ginekologicznych. Na podstawie badań stwierdzono, że szybciej menopauza występuje u kobiet, które nie rodziły [1–3]. 

Zmiany zachodzące w skórze w okresie menopauzy

Okres menopauzalny możemy podzielić na trzy etapy. 

• Perimenopauza – zaczyna się ok. 45. roku życia. W tym czasie pojawiają się pierwsze zmiany hormonalne. Charakterystyczny jest nieregularny cykl menstruacyjny, co może powodować uderzenia gorąca, pojawiają się widoczne oznaki starzenia się skóry, wypadanie włosów, przybieranie na wadze, jak również objawy psychologiczne, takie jak zmiany nastroju, bezsenność [4]. 
• Menopauza – zaprzestanie miesiączkowania. 
• Okres postmenopauzalny – rozpoczyna się po roku od ustania cyklu menstruacyjnego. Niektóre symptomy zmniejszają się lub stopniowo zanikają (m.in. uderzenia gorąca, wahania nastroju), z kolei inne się wzmagają (zwłaszcza oznaki starzenia się skóry, osteoporoza, zaburzenia w obrębie układu moczowo-płciowego oraz układu krążenia) [2, 4]. 

Skóra jest narządem hormonozależnym. Wiadomo, że hormony odgrywają bardzo ważną rolę w zapewnieniu zdrowej i jędrnej skóry. Największy wpływ na zmiany zachodzące w skórze u kobiet mają estrogeny, które są produkowane w komórkach ziarnistych pęcherzyków jajnikowych [5, 6]. Działają głównie przez tzw. receptory dla steroidów płciowych, których liczba jest różna w zależności od obszaru skóry. Największe ich nagromadzenie występuje w obrębie skóry twarzy, w okolicy narządów płciowych i kończyn dolnych [7, 8]. 
Poziom estrogenu zaczyna spadać w okresie perimenopauzy, a bardzo niski poziom osiąga w okresie postmenopauzalnym, co ma negatywny wpływ na wszystkie warstwy skóry [9, 10]. W naskórku dochodzi do zmniejszenia podziałów komórek warstwy podstawnej oraz zaburzeń ich różnicowania, w wyniku czego dochodzi do atrofii naskórka. Dodatkowo zmniejsza się ilość ceramidów i wolnych kwasów tłuszczowych w warstwie rogowej, jak również obniża się nawilżenie skóry, zwiększa się TEWL (transepidermal water loss – transepidermalna utrata wody), co prowadzi do znacznej suchości skóry [11]. Komórki Langerhansa zmieniają się, w wyniku czego skóra jest mniej odporna na czynniki zewnętrzne, częściej ulega podrażnieniom, a jej funkcja ochronna ulega znacznemu pogorszeniu [12].
Dodatkowo występują zmiany o charakterze przebarwień. 
Największe zmiany zachodzą na granicy skórno-naskórkowej i w skórze właściwej. Granica skórno-naskórkowa ulega spłaszczeniu, zmniejsza się ilość kolagenów wiążących IV i VII. To doprowadza do zaburzeń odżywiania naskórka. Natomiast w skórze właściwej z powodu braku pobudzenia fibroblastów jest spowolniona synteza kolagenu, elastyny i kwasu hialuronowego [13]. Dodatkowo zwiększa się działanie kolagenazy, elastazy oraz metaloproteinaz (MMPI), co prowadzi do dalszego zmniejszania ilości kwasu hialuronowego, włókien kolagenowych i elastycznych. W efekcie nasila się atonia skóry, a skóra klinicznie staje się wiotka. 
Niedawne odkrycia naukowe wyodrębniły kolejny kluczowy proces hormonalny zachodzący w okresie menopauzy, a mianowicie wzrost poziomu kortyzolu. Kortyzol jest uznawany za hormon stresu. Powoduje stany zapalne oraz wpływa na dalszą utratę kolagenu w skórze, osłabienie bariery skórnej i ograniczenie naturalnych funkcji ochronnych skóry [14]. W przebiegu menopauzy zostają osłabione naturalne mechanizmy antyoksydacyjne. 
Te wszystkie zmiany powodują, że w okresie menopauzalnym nasilone są objawy starzenia się skóry. Skóra jest bardziej sucha, cienka, traci napięcie i jędrność, zmarszczki stają się bardziej widoczne, pogłębiają się bruzdy, pojawiają się liczne przebarwienia, niekiedy nasila się owłosienie w obrębie górnej wargi i brody, a włosy na skórze głowy stają się cieńsze i skłonne do przerzedzania [15]. Dochodzi również do nakładania się starzenia chronologicznego, a zwłaszcza glikacji, stanów zapalnych i niekorzystnego działania ekspozomu (promieniowania UV, zanieczyszczenia powietrza, używek, a zwłaszcza palenia papierosów) na skórę, które prowadzą do uszkodzenia DNA jądrowego i mitochondrialnego, osłabienia funkcji lizosomów, uszkodzenia strukturalnego białek i błon komórkowych [16, 17]. 

Pielęgnacja skóry menopauzalnej

W okresie perimenopauzy, menopauzy i postmenopauzy niezmiernie ważna jest codzienna prawidłowa pielęgnacja skóry. Z jednej strony musimy ją chronić przed niekorzystnym działaniem ekspozomu, z drugiej zaś – odpowiednio poprawiać barierę naskórkową, zmniejszać TEWL i nawilżać, nadawać skórze blask, niwelować przebarwienia oraz pobudzać naskórek i skórę właściwą do prawidłowej odnowy [18]. 

Fotoprotekcja
W codziennej pielęgnacji jedną z najważniejszych zasad jest stosowanie fotoprotekcji. Pod wpływem promieniowania UV dochodzi do uszkodzenia DNA, które charakteryzuje się tworzeniem dimerów tyminowo-tyminowych oraz dimerów pirymidyno-pirymidynowych, uszkodzeniami telomerów oraz mutacjami. Dlatego też systematyczne i codzienne stosowanie fotoprotekcji o szerokim spektrum działania i unikanie słońca są kluczowe w zapobieganiu uszkodzeniom DNA spowodowanym ekspozycją na promieniowanie UV. 
Dodatek antyoksydantów do kremów ochronnych powoduje zwiększoną ochronę przed negatywnym działaniem UV. Istnieje wiele danych na temat ochronnego działania antyoksydantów, takich jak ekstrakt z Polypodium leucotomos (PL), kwas askorbinowy, kwas ferulowy i zielona herbata [19]. Miejscowe stosowanie kwasu askorbinowego, witaminy E i kwasu ferulowego zmniejsza tworzenie się dimerów tyminy. 
Od kilku lat toczą się badania kliniczne nad rolą Polypodium leucotomos (PL). To paproć pochodząca z Ameryki Środkowej i Południowej, gdzie od dawna była stosowana w medycynie tradycyjnej na różne tzw. dolegliwości skórne. Wykazano, że PL wykazuje najlepsze efekty, jeżeli jest stosowana doustnie w dawce 7,5 mg. Doustny ekstrakt z PL zmniejsza uszkodzenia oksydacyjne DNA za pośrednictwem promieniowania UV poprzez zwiększenie aktywności endogennych systemów antyoksydacyjnych odpowiedzialnych za blokowanie tworzenia reaktywnych form tlenu, wykazuje również działanie ochronne na DNA skóry przed promieniowaniem UVB, jak również wpływa ochronnie na komórki Langerhansa [20, 21]. 

Kwas hialuronowy (HA) 
Jedną z głównych substancji stosowanych w preparatach dermokosmetycznych jest kwas hialuronowy (HA). To polisacharyd należący do glikozaminoglikanów. Jest składnikiem tkanek: łącznej, nabłonkowej i nerwowej oraz stanowi istotny składnik macierzy zewnątrzkomórkowej. 
Kwas hialuronowy (HA) odgrywa wieloaspektową rolę w regulacji różnych procesów biologicznych, takich jak naprawa skóry, gojenie ran, regeneracja tkanek, działanie przeciwzapalne i immunomodulacja. Ze względu na swój niezwykły potencjał biomedyczny i regeneracyjny tkanek HA jest stosowany jako jeden z niezbędnych składników produktów kosmetycznych [22]. Masa cząsteczkowa HA wpływa na jego penetrację w głąb skóry i aktywność biologiczną. Może mieć on postać wielkocząsteczkową, może to być pojedynczy mer czy oligomer. Postać wielkocząsteczkowa kwasu hialuronowego sprzyja zachowaniu homeostazy, działa supresyjnie na proces proliferacji, ma zdolność hamowania mechanizmów odpowiedzi immunologicznej i ma działanie przeciwzapalne. Oligomery i pojedyncze mery hialuronianu pobudzają rozwój właściwej odpowiedzi immunologicznej, wpływając dodatnio na ekspresję genów czynników prozapalnych (cytokiny, TNF-alfa, IL-8) i enzymów rozkładających macierz. 
Ze względu na dużą liczbę grup polarnych obecnych w jego cząsteczce kwas hialuronowy jest hydrofilową makrocząsteczką o właściwościach przeciwstarzeniowych i nawilżających. W roztworach wodnych może tworzyć lepko-sprężyste żele, a po nałożeniu na skórę zapewnia nawilżenie, ujędrnienie, odmłodzenie, poprawia gojenie ran. W kontakcie z wodą HA ma zdolność zwiększania swojej objętości, powodując spłycenie zmarszczek poprzez wypełnienie przestrzeni między komórkami skóry i tworzenie lepkiej, żelowej macierzy. Okres półtrwania HA w tkankach w jego naturalnej postaci wynosi zaledwie od 12 do 24 godzin. W rezultacie usieciowane formy HA są stosowane w preparatach do stosowania miejscowego i kosmetycznego. 
Kwas hialuronowy stosowany na skórę rewitalizuje ją, nawilża i wygładza, wspomaga proces naturalnego nawilżenia, poprawia elastyczność i jędrność skóry, redukuje widoczność linii i zmarszczek, daje uczucie ukojenia skóry i zmniejsza zmiany rumieniowe [23, 24].

Witamina C i E
Substancją o wielu zastosowaniach w pielęgnacji skóry starzejącej się jest kwas askorbinowy (witamina C). Jest hydroksykwasem, powoduje delikatne złuszczanie skóry, w wyniku czego daje efekt rozjaśnienia skóry i poprawia jej blask. Jest antyoksydantem, neutralizuje wolne rodniki, aktywuje dysmutazę nadtlenkową i regeneruje. Kwas askorbinowy jest wyjątkowy w porównaniu z innymi przeciwutleniaczami, ponieważ stymuluje również geny prokolagenu w fibroblastach, pobudzając je do zwiększonej syntezy kolagenu. Powoduje wzrost ilości tkankowych inhibitorów TIMP, wpływa na prawidłowe różnicowanie keratynocytów, hamuje uwalnianie IL-1 i IL-6, oraz poprawia barierę lipidową w naskórku poprzez syntezę ceramidów [25–27]. 
Z kolei efekt kosmetyczny działania witaminy E jest wynikiem jej aktywności przeciwrodnikowej. Działa ona ochronnie na błony komórkowe naskórka i skóry właściwej – zapobiega rozwojowi stanów zapalnych i podrażnień oraz uszkodzeniom naczyń włosowatych [28, 29].

Kwas ferulowy
Od wielu lat w kosmetykach jest stosowany kwas ferulowy. Jest to pochodna kwasu cynamonowego, ma silne właściwości antyoksydacyjne, polegające na eliminowaniu reaktywnych form tlenu oraz „zmiataniu” rodników nadtlenkowych, hydroksylowych oraz hydroksynadtlenkowych. Wykazuje zdolność absorbowania promieniowania słonecznego UVA (w zakresie 320–340 nm) i UVB (w zakresie 280–320 nm). Stabilizuje i zwiększa efektywność witaminy C i E [30, 31]. Kwas ferulowy redukuje zaczerwienienia, bierze udział w odbudowie macierzy skóry poprzez stymulację syntezy kolagenu i elastyny. Dzięki właściwościom fotoprotekcyjnym zapobiega powstawaniu przebarwień oraz posiada właściwości depigmentujące. Zalecane stężenie kwasu w produktach kosmetycznych wynosi od 0,5 do 1% [32, 33].

Niacynamid
Innym preparatem przeciwstarzeniowym jest niacynamid – znany również jako nikotynamid, stosowany miejscowo odgrywa rolę w naprawie DNA poprzez naprawę dimerów cyklobutanowych pirymidyn spowodowanych uszkodzeniem przez promieniowanie UVB i 8-okso-7,8-dihydro-2'-deoksyguanozyny spowodowanych uszkodzeniem przez promieniowanie UVA. Niacynamid ma właściwości antyoksydacyjne, hamuje nieprawidłową proliferację oraz różnicowanie keratynocytów, zmniejsza przebarwienia, zwiększa syntezę kolagenu III, zmniejsza zmarszczki, stabilizuje barierę naskórkową, poprawia nawilżenie naskórka, zwiększa spójność warstwy rogowej dzięki regulacji syntezy protein, obniża TEWL, hamuje glikozylację białek skóry oraz poprawia ukrwienie skóry [34].

Madekasozyd
Dość duże znaczenie w pielęgnacji skóry starzejącej się odgrywa madekasozyd, który jest związkiem wyodrębnionym z pantropikalnej rośliny – wąkroty azjatyckiej Centella asiatica – i oczyszczonym. Działa stymulująco na fibroblasty, w wyniku czego dochodzi do zwiększonej syntezy kolagenu I i III, hamuje aktywność metaloproteinaz, a zwłaszcza MMP 1, 3 i 9. Poprawia nawilżenie skóry, jej elastyczność i jędrność, przyspiesza gojenie, a także redukuje zmiany rumieniowe [35–37].

Panthenol
Panthenol (kwas pantotenowy, dekspantenol, D-Panthenol, prowitamina B5) to hydrofilowa substancja nawilżająca, która wykazuje wiele właściwości. Zmniejsza TEWL i objawy podrażnienia, ma działanie łagodzące oraz przeciwzapalne. Dobrze wnika w naskórek i włosy, gdzie ulega przemianie do aktywnej biologicznie witaminy B5. Działa aktywizująco na podziały komórek naskórka oraz fibroblasty, pobudzając wzrost włosa oraz odnowę komórek [38, 39]. 

Hydroksykwasy
Od wielu lat w kosmetykach stosuje się niskie stężenia hydroksykwasów AHA i BHA oraz lipohydroksykwasów, które mają działanie złuszczające poprzez zmniejszenie kohezji keratynocytów w warstwie rogowej. Nie zaburzają przy tym warstwy ochronnej bariery naskórkowej, pobudzają komórki warstwy podstawnej naskórka do prawidłowych podziałów, a wnikając do skóry właściwej, stymulują fibroblasty do produkcji kolagenu i mukopolisacharydów. Skóra nabiera blasku, zmniejszają się przebarwienia, poprawia się elastyczność i jędrność [40–42].

Proksylan
Bardzo ciekawą substancją jest proksylan (ekstrakt z kasji), który jest biomimetyczną molekułą naśladującą działanie naturalnych aminopeptydów znajdujących się w skórze. Działa na wszystkie warstwy skóry, stymuluje fibroblasty, zwiększa syntezę kolagenu VII, prokolagenu I i III oraz glikozoaminoglikanów. Dzięki swoim właściwościom uelastycznia i ujędrnia skórę, zmarszczki ulegają spłyceniu, a skóra jest prawidłowo nawilżona [43, 44]. 

Retinoidy
Rola retinoidów w hamowaniu procesów starzenia jest bezsporna i powinny być one preparatami pierwszego wyboru w leczeniu i zapobieganiu starzeniu się skóry. Na podstawie badań wykazano skuteczność retinoidów w leczeniu starzejącej się skóry oraz w zapobieganiu starzeniu się skóry. Kwas retinowy został wpisany przez FDA jako środek przeciwzmarszczkowy. Retinoidy wpływają na geny kolagenu i zwiększają aktywność genów prokolagenu, powodują wzrost syntezy kolagenu I i III i wzrost syntezy fibryliny oraz zmniejszają produkcję kolagenazy. Pobudzają proliferację i wzrost komórek naskórka oraz wzrost syntezy glikozoaminoglikanów (GAG), hamują produkcję MMP, zahamowują aktywność pobudzonych melanocytów [45, 46].

Bakuchiol
Stosowanie retinoidów prawie zawsze prowadzi do zaczerwienienia i łuszczenia się skóry, zwłaszcza w ciągu pierwszych kilku tygodni terapii. Substancją o podobnym działaniu, ale niepowodującą podrażnienie skóry jak retinoidy, jest bakuchiol, często nazywany retinolem roślinnym, bioretinolem. 
Bakuchiol jest meroterpenem w klasie terpenofenoli. Po raz pierwszy został wyizolowany w 1966 r. z nasion Psoralea corylifolia – rośliny od lat stosowanej w tradycyjnej medycynie chińskiej oraz indyjskiej jako substancja o działaniu przeciwzapalnym i wspomagającym leczenie egzemy. Wykazuje działanie kojące, złuszczające, przeciwzapalne, przeciwstarzeniowe, łagodzące podrażnienia i poparzenia, normalizujące wydzielanie sebum, przeciwutleniające, antyoksydacyjne, pobudzające produkcję kolagenu i elastyny, przeciwtrądzikowe oraz rozjaśniające przebarwienia i przeciwdziałające powstawaniu nowych [46, 47].

Podsumowanie

Prawidłowa pielęgnacja skóry w okresie menopauzalnym i postmenopauzalnym może w znacznym stopniu zmniejszyć niekorzystne efekty kliniczne starzenia. Odpowiednie substancje aktywne oraz dodatek substancji nawilżających, ceramidów i kwasów 
Omega 3, 6 i 9 poprawiają jakość skóry. Dodatkowo wspomaganie codziennej pielęgnacji przez zabiegi z zakresu medycyny estetycznej w znacznym stopniu niweluje widoczne procesy starzenia.

Piśmiennictwo

1. Monteleone P., Mascagni G., Giannini A. et al. Symptoms of menopause – global prevalence, physiology and implications. Nat Rev Endocrinol 2018; 14 (4): 199–215.
2. LePillouer-Prost A., Kerob D., Nielsen M. et al. Skin and menopause: women’s point of view. J Eur Acad Dermatol Venereol 2020; 34 (6):267–269. 
3. World Health Organization Scientific Group. Research on the menopause in the 1990 s. WHO Technical Services Department series no. 866. WHO. Geneva, Switzerland 1996.
4. Calleja-Agius J., Brincat M. The effect of menopause on the skin and other connective tissues. Gynecol Endocrinol 2012; 28 (4): 273–277.
5. Thornton M.J. Estrogens and aging skin. Dermatoendocrinol 2013; 5 (2): 264–270. 
6. Verdier-Sévrain S., Bonté F., Gilchrest B. Biology of estrogens in skin: implications for skin aging. Exp Dermatol 2006; 15 (2): 83–94. 
7. Brincat M.P., Baron Y.M., Galea R. Estrogens and the skin. Climacteric 2005; 8 (2): 110–123.
8. Wilkinson H.N., Hardman M.J. A role for estrogen in skin ageing and dermal biomechanics. Mech Ageing Dev 2021; 197: 111 513. 
9. Chaudhary M., Khan A., Gupta M. Skin ageing: Pathophysiology and current market treatment approaches. Curr Aging Sci 2020; 13 (1): 22–30. 
10. Pimenta F., Leal I., Maroco J. et al. Menopause symptoms’ predictors: the influence of lifestyle, health- and menopause-related, and sociodemographic characteristics. J Women Aging 2012; 24 (2): 140–151. 
11. Gracia C.R., Freeman E.W. Onset of the menopause transition: The earliest signs and symptoms. Obstet Gynecol Clin North Am 2018; 45 (4): 585–597. 
12. Zegarska B., Pietkun K., Giemza-Kucharska P. et al. Changes of Langerhans cells during skin ageing. Postępy Dermatol Alergol 2017; 34 (3): 260–267.
13. Beylot C. Vieillissement cutané – Vieillissement facial global: orientation thérapeutique. Skin ageing – General features of facial ageing and therapeutic choices. Ann Dermatol Venereol 2019; 146 (1): 41–74.
14. Zouboulis C.C., Blume-Peytavi U., Kosmadaki M. et al. Skin, hair and beyond: the impact of menopause. Climacteric 2022 Apr 4; 1–9.  
15. Reus T.L., Brohem C.A., Schuck D.C. et al. Revisiting the effects of menopause on the skin: Functional changes, clinical studies, in vitro models and therapeutic alternatives. Mech Ageing Dev 2020; 185: 111 193.
16. Rinnerthaler M., Bischof J., Streubel M.K. et al. Oxidative stress in aging human skin. Biomolecules 2015; 5 (2): 545–589. 
17. Khavkin J., Ellis D.A. Aging skin: histology, physiology, and pathology. Facial Plast Surg Clin North Am 2011; 19 (2): 229–234.
18. Rivers J.K. The role of cosmeceuticals in antiaging therapy. Skin Therapy Lett 2008; 13 (8): 5–9.
19. Yaar M., Gilchrest B.A. Photoageing, mechanism, prevention and therapy. Br J Dermatol 2007; 157: 874–887. 
20. Berman B., Ellis C., Elmets C. Polypodium leucotomos – an overview of basic investigative findings. J Drugs Dermatol 2016; 15 (2): 224–228.
21. Nestor M.S., Berman B., Swenson N. Safety and efficacy of oral Polypodium leucotomos extract in healthy adult subjects. J Clin Aesthet Dermatol 2015; 8 (2): 19–23.
22. Keen M.A. Hyaluronic acid in dermatology. Skinmed 2017; 15 (6): 441–448. 
23. Bukhari S.N.A., Roswandi N.L., Waqas M. et al. Hyaluronic acid, a promising skin rejuvenating biomedicine: A review of recent updates and pre-clinical and clinical investigations on cosmetic and nutricosmetic effects. Int J Biol Macromol 2018; 120: 1682–1695. 
24. Hussain Z. Hyaluronic acid, a promising skin rejuvenating biomedicine: A review of recent updates and pre-clinical and clinical investigations on cosmetic and nutricosmetic effects. Int J Biol Macromol. 2018;120:1682-1695. 
25. Juncan A.M., Moisă D.G., Santini A. et al. Advantages of hyaluronic acid and its combination with other bioactive ingredients in cosmeceuticals. Molecules 2021; 26 (15): 4429. 
26. Pullar J.M., Carr A.C., Vissers M.C.M. The roles of vitamin C in skin health. Nutrients 2017 Aug 12; 9 (8): 866. 
27. Rattanawiwatpong P., Wanitphakdeedecha R., Bumrungpert A. et al. Anti-aging and brightening effects of a topical treatment containing vitamin C, vitamin E, and raspberry leaf cell culture extract: A split-face, randomized controlled trial. J Cosmet Dermatol 2020; 19 (3): 671–676. 
28. Gref R., Deloménie C., Maksimenko A. et al. Vitamin C-squalene bioconjugate promotes epidermal thickening and collagen production in human skin. Sci Rep 2020 Oct 9; 10 (1): 16 883. 
29. Ricciarelli R., Azzi A., Zingg J.M. Reduction of senescence-associated beta-galactosidase activity by vitamin E in human fibroblasts depends on subjects’ age and cell passage number. Biofactors 2020; 46 (4): 665–674. 
30. Manela-Azulay M., Bagatin E. Cosmeceuticals vitamins. Clin Dermatol 2009; 27 (5): 469–474.
31.  Lin F.H., Lin J.Y., Gupta R.D. et al. Ferulic acid stabilizes a solution of vitamins C and E and doubles its photoprotection of skin. J Invest Dermatol 2005; 125 (4): 826–832. 
32. Zduńska-Pęciak K., Kołodziejczak A., Rotsztejn H. Two superior antioxidants: Ferulic acid and ascorbic acid in reducing signs of photoaging – A split-face comparative study. Dermatol Ther 2022; 35 (2): 15 254. 
33. Hahn H.J., Kim K.B., Bae S. et al. Pretreatment of ferulic acid protects human dermal fibroblasts against ultraviolet a irradiation. Ann Dermatol 2016; 28 (6): 740–748. 
34.  Waibel J.S., Mi Q.S., Ozog D. et al. Laser-assisted delivery of vitamin C, vitamin E, and ferulic acid formula serum decreases fractional laser postoperative recovery by increased beta fibroblast growth factor expression. Lasers Surg Med 2016; 48 (3): 238–244. 
35. Madaan P., Sikka P., Malik D.S. Cosmeceutical aptitudes of niacinamide: A review. Recent Adv Antiinfect Drug Discov 2021; 16 (3): 196–208.
36. Bylka W., Znajdek-Awiżeń P., Studzińska-Sroka E. et al. Centella asiatica in cosmetology. Postępy Dermatol Alergol 2013; 30 (1): 46–49.
37. Haftek M., Mac-Mary S., Le Bitoux M.A. et al. Clinical, biometric and structural evaluation of the long-term effects of a topical treatment with ascorbic acid and madecassoside in photoaged human skin. Exp Dermatol 2008; 17 (11): 946–952.
38. Bonté F., Dumas M., Chaudagne C. et al. Comparative activity of asiaticoside and madecassoside on type I and III collagen synthesis by cultured human fibroblasts. Ann Pharm Fr 1995; 53 (1): 38–42. 
39. Proksch E., de Bony R., Trapp S. et al. Topical use of dexpanthenol: a 70th anniversary article. J Dermatolog Treat 2017; 28 (8): 766–773.
40. Camargo F.B., Gaspar L.R. Skin moisturizing effects of panthenol-based formulations. J Cosmet Sci 2011; 62 (4): 361–370. 
41. Narda M., Trullas C., Brown A. et al. Glycolic acid adjusted to pH 4 stimulates collagen production and epidermal renewal without affecting levels of proinflammatory TNF-alpha in human skin explants. J Cosmet Dermatol 2021; 20 (2): 513–521. 
42. Kubiak M., Mucha P., Dębowska R. et al. Evaluation of 70% glycolic peels versus 15% trichloroacetic peels for the treatment of photodamaged facial skin in aging women. Dermatol Surg 2014; 40 (8): 883–891.
43. Campione E., Cosio T., Lanna C. et al. Clinical efficacy and reflectance confocal microscopy monitoring in moderate-severe skin aging treated with a polyvinyl gel containing retinoic and glycolic acid: An assessor-blinded 1-month study proof-of-concept trial. J Cosmet Dermatol 2021; 20 (1): 310–315. 
44. Bouloc A., Roo E., Moga A. et al. A compensating skin care complex containing pro-xylane in menopausal women: Results from a multicentre, evaluator-blinded, randomized study. Acta Derm Venereol 2017; 97 (4): 541–542. 
45. Bernerd F., Salas F., Garnier J. et al. Effect of C-xyloside on morphogenesis of the dermal epidermal junction in aged female skin. An ultrastuctural pilot study. Eur J Dermatol 2011; 21 (2): 191–196. 
46. Bielli A., Scioli M.G., D’Amico F. et al. Cellular retinoic acid binding protein-II expression and its potential role in skin aging. Aging 2019; 11 (6): 1619–1632.
47. Wang J.V., Schoenberg E., Saedi N. Bakuchiol as a trendy ingredient in skincare: Recent evidence. Skinmed 2019; 17 (3): 188–189. 
48. Draelos Z.D., Gunt H., Zeichner J. et al. Clinical evaluation of a nature-based bakuchiol anti-aging moisturizer for sensitive skin. J Drugs Dermatol 2020; 119 (12): 1181–1183.