Nietrzymanie moczu (NM), będące jedną z najczęściej występujących przewlekłych chorób u kobiet, jest uważane za zdrowotny problem społeczny. W zależności od badanej populacji oraz zastosowanych metod diagnostycznych cierpi na nie nawet do 60% populacji. Na podstawie metaanalizy danych dotyczących ponad 230 000 pacjentów, pochodzących z 35 badań (10 z USA, 8 z Azji, 13 z Europy, 1 z Afryki i 3 z Australii), wykazano, że częstość występowania NM wyniosła średnio 27,6% w populacji kobiet oraz 10,5% u mężczyzn, co pozwala jednoznacznie na uznanie NM za chorobę społeczną, ponieważ dotyka ono więcej niż 5% populacji, i to niezależnie od różnic etnicznych i kulturowych [1]. Według danych tej metaanalizy dominującym typem NM u kobiet jest jego postać wysiłkowa (50%), następnie mieszana (32%) i wreszcie nagląca (14%), przy czym u kobiet NM osiąga maksymalną częstość występowania (33% badanej populacji) w piątej dekadzie życia, a więc w okresie wczesnej menopauzy, obniża się pomiędzy 55. a 64. rokiem życia i ponownie wzrasta do wartości 34% w ósmej dekadzie życia. Można jednak przypuszczać, że rzeczywiste rozpowszechnienie choroby jest większe, ponieważ znaczna część kobiet ukrywa objawy, traktując je jako wstydliwe lub jako jeden z nieuniknionych skutków procesu starzenia, co obliguje szczególnie lekarzy pierwszego kontaktu do aktywnej diagnostyki schorzenia.
Zaburzenia uroginekologiczne u kobiet (w tym oczywiście także problem NM) stanowią poważne wyzwanie dla współczesnej medycyny. Wynika to ze wspomnianej powyżej powszechności występowania tego problemu wynikającej z aktualnych trendów demograficznych, szczególnie w krajach wysokorozwiniętych. Szacuje się bowiem, że w ciągu najbliższych 30 lat odsetek kobiet w wieku powyżej 85 lat wzrośnie do 4,3% ogółu populacji, co w sposób oczywisty zwiększy odsetek pacjentek wymagających skutecznego i zarazem bezpiecznego leczenia dysfunkcji uroginekologicznych [2]. Prognozuje się, że wzrost zapotrzebowania na chirurgiczne zabiegi uroginekologiczne wyniesie w nieodległej przyszłości ponad 50% [3]. Musimy także pamiętać, że wiek pacjentek to niezależny czynnik ryzyka samej operacji, jak również jej finalnego wyniku [4, 5].
Należy podkreślić, że złożona etiopatogeneza NM u kobiet skłania do traktowania go jako objawu, a nie jako jednorodnej pod względem etiopatogenezy jednostki chorobowej z oczywistymi implikacjami dotyczącymi szczególnie leczenia [6].
POLECAMY
Diagnostyka i kwalifikacja do leczenia zabiegowego nietrzymania moczu u kobiet
Prawidłowo przeprowadzona diagnostyka NM u kobiet to klucz do sukcesu terapeutycznego. Uproszczony algorytm postępowania u pacjentek cierpiących na NM przedstawiono na ryc. 1.
Istotne różnice dotyczące wywiadu umożliwiające postawienie prawidłowego rozpoznania typu nietrzymania moczu u kobiet przedstawiono w sposób zbiorczy w tabeli 1.
Uzupełnieniem wywiadu powinien być zawsze dzienniczek mikcji. Według rekomendacji Europejskiego Towarzystwa Urologicznego (EUA) z 2017 r. dzienniczki mikcji są odpowiednim i dokładnym narzędziem do oceny liczby mikcji, ich objętości oraz oceny ilości oddawanego moczu zarówno w trakcie dziennej aktywności fizycznej, jak i w godzinach nocnych. Dodatkowo można uzyskać informacje na temat epizodów nietrzymania moczu. Zaleca się stosowanie dzienniczków mikcji przez trzy dni przed rozpoczęciem leczenia i w trakcie jego trwania, co pozwala na dokładniejszą ocenę uzyskanego efektu terapeutycznego.
* PFMT – pelvic floor muscle training – ćwiczenia mięśni dna miednicy
** badanie urodynamiczne nie jest niezbędnym narzędziem diagnostycznym przed wdrożeniem leczenia operacyjnego – wykonujemy je jedynie w złożonych sytuacjach klinicznych. Wszystkie inne zachowawcze metody leczenia na etapie wstępnym także nie wymagają przeprowadzenia tego badania. Badanie urodynamiczne powinno być jednak przeprowadzane w szczególnych przypadkach u pacjentek obciążonych potencjalnym ryzykiem niepowodzenia standardowego leczenia operacyjnego, włączając (ale nie wyłącznie) poniższe sytuacje kliniczne:
- wywiad w kierunku przebytych operacji z powodu nietrzymania moczu,
- wywiad w kierunku przebytych operacji z powodu zaburzenia statyki narządów miednicy mniejszej,
- niewspółmierność między subiektywnymi i obiektywnymi objawami nietrzymania moczu,
- istotne zaburzenia mikcji,
- istotne parcia naglące, nietrzymanie moczu z parcia, zespół pęcherza nadreaktywnego,
- MNM z istotnym parciem naglącym,
- podwyższona PVR w ocenie klinicznej,
- niepotwierdzone obiektywnie WNM (ujemna próba kaszlowa),
- neurogenne zaburzenie funkcji dolnego odcinka dróg moczowych.
Rozpoznanie WNM w grupie pacjentek optymalnych do leczenia operacyjnego jest możliwe na podstawie dokładnie przeprowadzonego badania podmiotowego i przedmiotowego wraz z badaniem miednicy mniejszej (w warunkach umiarkowanie wypełnionego pęcherza moczowego). Warunki niezbędne do ustalenia właściwego rozpoznania stanowią także dodatnią próbę kaszlową lub wykazanie wycieku moczu z ujścia zewnętrznego cewki moczowej podczas wzrostu ciśnienia śródbrzusznego, tak jak podczas kaszlu lub próby Valsalvy. Przestrzeganie takiego właśnie algorytmu diagnostycznego pozwala z bardzo dużym prawdopodobieństwem uniknąć bardzo istotnego powikłania, jakim jest brak efektywności klinicznej wykonanej operacji w przypadku niewłaściwej kwalifikacji do leczenia operacyjnego.
Jak widać z powyższego schematu, leczenie operacyjne, szczególnie wysiłkowego oraz mieszanego z przewagą komponenty wysiłkowej NM, nie jest jedyną opcją terapeutyczną, chociaż z całą pewnością jest to opcja najskuteczniejsza, jakkolwiek niepozbawiona ryzyka wystąpienia powikłań (tabela 2). Należy jednak jednoznacznie podkreślić, że pomimo istnienia różnych opcji terapeutycznych minimalna inwazyjność i wysoka skuteczność nowoczesnych technik slingowych (załonowych i przezzasłonowych) powodują, że aktualnie w zdecydowanej większości przypadków są to techniki z wyboru w leczeniu (szczególnie cięższych klinicznie postaci) WNM u kobiet. Przez wiele lat kolposuspensja sposobem Burcha, wprowadzona do praktyki klinicznej w roku 1961, pozostawała złotym standardem w chirurgicznym leczeniu WNM [7].
| Objaw kliniczny | WNM* | NNM** | MNM*** |
| Silna nagła potrzeba oddania moczu, trudna do opanowania | nie | tak | tak |
| Parcia i liczba mikcji >8/24 godz. | nie | tak | tak |
| Ucieczki moczu podczas aktywności fizycznej | tak | nie | tak |
| Objętość mimowolnie uciekającego moczu | proporcjonalna do wysiłku | zazwyczaj dużo, jeżeli występuje |
to zależy |
| Zdolność dojścia do toalety | tak | to zależy | |
| Nokturia | nie | tak | tak |
* WNM – wysiłkowe NM; ** NNM – naglące NM; *** MNM – mieszane NM
| Opcja terapeutyczna | Korzyści | Wady |
| Leczenie chirurgiczne – sling podcewkowy. Operacja sp. Burcha |
Wysoka skuteczność Pojedyncza interwencja |
Metoda inwazyjna Ryzyko powikłań Pooperacyjny zastój moczu Parcia de novo |
| Ćwiczenia mięśni dna miednicy | Skuteczność zadowalająca Metoda nieinwazyjna Brak potencjalnych powikłań |
Metoda długotrwała wymagająca wysokiej samodyscypliny Brak natychmiastowych efektów |
| Leczenie farmakologiczne (duloksetyna, estrogeny dopochwowe |
Metoda nieinwazyjna Brak objawów niepożądanych lub niewielkie objawy niepożądane Potencjalna możliwość kompensacji uszkodzeń neurologicznych |
Brak rzeczywistych dowodów efektywności klinicznej leczenia farmakologicznego |
To była i jest metoda o ustalonej wysokiej, sięgającej prawie 90% efektywności klinicznej, ale trudna technicznie i wymagająca dość długiej krzywej uczenia. Dlatego też w niniejszym opracowaniu omówiono jedynie powikłania najczęściej wykonywanych operacji slingowych ze względu na ich powszechne zastosowanie na całym świecie, w tym także w Polsce [8, 9].
Według obowiązujących aktualnie wytycznych optymalną kandydatką do leczenia operacyjnego WNM jest pacjentka bez chorób współistniejących, u której rozpoznano WNM bądź mieszane nietrzymanie moczu (MNM) z przewagą komponenty wysiłkowej. Warunkiem włączenia do tej grupy jest także negatywny wywiad w kierunku wcześniejszych operacji z powodu nietrzymania moczu. Zaburzenie statyki narządu płciowego nieznacznego stopnia (≤II stopnia w skali Pelvic Organ Prolapse Quantification [POP-Q]) nie wyklucza pacjentki z grupy optymalnie kwalifikującej się do leczenia operacyjnego WNM.
Do grupy obciążonej dodatkowym ryzykiem niepowodzenia leczenia operacyjnego należą kobiety, u których:
- WNM współistnieje z istotnym klinicznie defektem statyki narządu płciowego (POP-Q III i IV),
- rozpoznano MNM z przewagą naglącego nietrzymania moczu,
- występuje uczucie niekompletnego opróżnienia pęcherza moczowego,
- współistnieją nasilone dolegliwości dyzuryczne ze strony układu moczowego,
- stwierdzono przetrwałe lub nawrotowe WNM,
- pojawiły się powikłania związane z wcześniejszą implantacją syntetycznych materiałów protezujących,
- występuje otyłość – znacznie podwyższony wskaźnik masy ciała (BMI – body mass index),
- współistnieją neurogenne zaburzenia ze strony dolnych dróg moczowych,
- pacjentki w zaawansowanym wieku.
| Sling załonowy | Sling przezzasłonowy | |
| Leczenie WNM i MNN | tak | tak |
| Znieczulenie ogólne bądź miejscowe | tak | tak |
| Możliwość perforacji pęcherza moczowego | tak | sporadycznie |
| Możliwość uszkodzenia naczyń biodrowych | tak | nie |
| Możliwość uszkodzenia jelit | sporadycznie | nie |
| Możliwość powstania krwiaka załonowego | tak | sporadycznie |
| Możliwość powstania de novo OAB | tak | tak |
| Konieczność cystoskopowej kontroli pęcherza | tak, rutynowo | nie, jeżeli brak krwistego podbarwienia moczu |
| Czas trwania zabiegu | 20–30 min | 10–15 min |
| Infekcja i erozja taśmy | tak (<1–2%) | tak (< 1–2%) |
U optymalnych kandydatek do leczenia, które zdecydowały się na leczenie operacyjne za pomocą slingu podcewkowego, można zastosować zarówno sling załonowy (TVT – transvaginal tape), jak i przezzasłonowy (TOT – transobturator tape). Wyboru między operacją załonową a przezzasłonową powinien dokonać chirurg na podstawie doświadczenia i oceny stopnia ruchomości cewki moczowej, po rozmowie z pacjentką na temat różnicy w częstości występowania zdarzeń niepożądanych po każdej z tych procedur. Porównanie aspektów technicznych obu slingowych technik chirurgicznych stosowanych w leczeniu wysiłkowego nietrzymania moczu u kobiet przedstawiono w tabeli 3.
Według danych literaturowych implantacja slingu załonowego wiąże się z większą częstością uszkodzenia naczyń i trzewi, perforacji pęcherza moczowego lub cewki moczowej, zaburzeń mikcji i dolegliwości bólowych okolicy łonowej, podczas gdy bóle w pachwinach, ryzyko perforacji śluzówki pochwy, powtórna operacja z powodu nietrzymania moczu między pierwszym a piątym rokiem od operacji pierwotnej oraz kolejna operacja z powodu nietrzymania moczu po więcej niż pięciu latach częściej występują po slingu przezzasłonowym [11].
Mimo że slingi podcewkowe (załonowe i przezzasłonowe) są uważane za operacje małoinwazyjne, a więc o stosunkowo niewielkim odsetku powikłań śród- i pooperacyjnych, jest rzeczą oczywistą, że podobnie jak w każdej dziedzinie zabiegowej powikłania są nieuniknione. Najczęściej występujące powikłania w zależności od typu slingu podcewkowego przedstawiono w tabeli 4.
Jak już wspomniano, rygorystyczne przestrzeganie protokołu diagnostycznego i prawidłowa kwalifikacja do zabiegu w zależności od stanu klinicznego to gwarancja (ale oczywiście nie 100-proc.) sukcesu terapeutycznego. Przestrzeganie zasad aseptyki oraz właściwa technika operacyjna oraz odpowiednie instrumentarium to możliwość prawidłowego skorygowania ewentualnych powikłań śródoperacyjnych. Z kolei prawidłowy nadzór pooperacyjny oraz ewentualne uzupełniające postępowanie pooperacyjne to gwarancja pełnego sukcesu terapeutycznego.
W tabeli 5 przedstawiono w sposób zbiorczy zasady postępowania umożliwiające prawidłowe reagowanie na powikłania śródoperacyjne i pooperacyjne u pacjentek leczonych za pomocą slingu podcewkowego.
| Rodzaj powikłania | Dostęp załonowy | Dostęp przez otwór zasłoniony |
| Uszkodzenie pęcherza moczowego | 3,67–4,49% | 0,0–0,5% |
| Obfite krwawienie | 1,9% | 0,8% |
| Krwiak załonowy | 1,9% | pojedyncze przypadki (pelvic hematoma) |
| Infekcje dróg moczowych | 8% | 8,3% |
| Uszkodzenie nerwów | pojedyncze przypadki | sporadycznie |
| Uszkodzenie naczyń | pojedyncze przypadki | pojedyncze przypadki |
| Erozja taśmy | 1,2–2,09% | 1,2–2%, częściej w bruzdach pochwy |
| Zaburzenia w oddawaniu moczu (wymagające cewnikowania) |
2,3–10,7% | 2,0–6,6% |
| Występowanie parć naglących de novo | 8,3–21% | 2,5–15,6% |
| Uszkodzenie jelit | pojedyncze przypadki | nie opisywano |
| Odsetek niepowodzeń | 7–17% | 6–10% |
Podsumowanie
Polipropylenowe, makroporowe slingi podcewkowe stały się niemal dniem codziennym małoinwazyjnego leczenia zabiegowego WNM i MNM, i to mimo trwającej na całym świecie kampanii skierowanej przeciwko stosowaniu protez polipropylenowych w leczeniu dysfunkcji dna miednicy u kobiet [15]. Prawidłowa technika operacyjna pozwala na zminimalizowanie, ale oczywiście nie całkowite wyeliminowanie, powikłań śródoperacyjnych takich jak krwawienie czy perforacja pęcherza moczowego, cewki moczowej czy też śluzówki pochwy. Odpowiednie instrumentarium operacyjne pozwala na skuteczne postępowanie w przypadku wystąpienia określonego powikłania. Niebezpieczeństwo powikłań erozyjnych (taśma w świetle pęcherza moczowego czy też cewki moczowej) oraz ekspozycyjnych (taśma w świetle pochwy), jak również możliwość wystąpienia nadmiernego włóknienia powodują, że ciągle trwają badania nad opracowaniem idealnego materiału protezującego, pozwalającego na zminimalizowanie ryzyka wystąpienia takich właśnie powikłań. Minimalizacja tego typu powikłań sprowadza się do właściwego kwalifikowania chorych do poszczególnych rodzajów operacji, przedoperacyjnego miejscowego stosowania estrogenów u pacjentek z objawami atrofii urogenitalnej, bezwzględnego przestrzegania zasad aseptyki okołozabiegowej oraz właściwej techniki operacyjnej. Okołozabiegowa profilaktyka antybiotykowa jest obowiązkowa. W okresie pooperacyjnym miejscowe stosowanie estrogenów przyspiesza gojenie rany i zmniejsza prawdopodobieństwo powikłań erozyjnych. Unikanie zaparć oraz nadmiernego wysiłku fizycznego przez trzy–cztery miesiące po zabiegu to warunek niezbędny ostatecznego sukcesu terapeutycznego.
| Rodzaj powikłania | Sposoby prewencji i/lub zaopatrywania chirurgicznego |
| Infekcja dolnych dróg moczowych i infekcja rany pooperacyjnej | Przestrzeganie zasad aseptyki operacyjnej. Okołooperacyjna profilaktyka antybiotykowa. Jak najkrótsze utrzymywanie cewnika w pęcherzu moczowym. Do rozważenia pooperacyjna fitoterapia. |
| Perforacja pęcherza moczowego i/lub perforacja bruzdy bocznej pochwy (TOT) | Przy slingu załonowym bezwzględnie cystoskopia celem wykluczenia tego powikłania (w przypadku perforacji sling usuwamy i zakładamy ponownie, a cewnik utrzymujemy przez jeden–dwa dni). W przypadku TOT cystoskopia tylko w przypadku stwierdzenia krwistego zabarwienia moczu. W przypadku perforacji bruzdy bocznej pochwy insertor usuwamy i zakładamy powtórnie, a miejsce perforacji zaopatrujemy szwem wchłanialnym. |
| Nadmierne krwawienie po wprowadzeniu insertora | Rygorystyczne przestrzeganie prawidłowego ułożenia pacjentki na stole operacyjnym (pozycja Trendelenburga z udami ułożonymi prostopadle do podłoża) pozwala na zredukowanie prawdopodobieństwa uszkodzenia naczyń zasłonowych. Odpowiednie instrumentarium operacyjne (haki Breiskiego-Navratila oraz cystoskop) to niezbędne dodatkowe wyposażenie każdego typowego zestawu operacyjnego stosowanego w uroginekologii, ponieważ brak takiego instrumentarium praktycznie uniemożliwia skuteczne postępowanie w tak typowych powikłaniach śródoperacyjnych jak krwawienie i perforacja pęcherza moczowego. W przypadku wystąpienia wzmożonego krwawienia przy preparowaniu i/lub po wprowadzeniu insertora najlepszą metodą jest zastosowanie ucisku z zewnątrz, pamiętając o tym, że czas krzepnięcia według Lee-White’a wynosi od 4 do 10 min, a więc czas stosowania ucisku musi być odpowiednio długi. |
| Pooperacyjna retencja moczu i trudności z oddawaniem moczu | Pooperacyjne zaburzenia oddawania moczu (przeszkoda podpęcherzowa) wynikają najczęściej ze zbyt dużego napięcia taśmy pod środkowym odcinkiem cewki i powinny być skorygowane we wczesnym okresie pooperacyjnym poprzez redukcję napięcia slingu (wprowadzamy do cewki moczowej pokryte żelem lignokainowym rozszerzadło Hegara nr 5 i naciskamy w kierunku światła pochwy, co z reguły powoduje zmniejszenie napięcia podcewkowego taśmy). Taki manewr powinniśmy wykonać w ciągu pierwszych dwóch dni po zabiegu, jeżeli pacjentka nie może zupełnie oddać moczu, a zaleganie przekracza 400–500 ml. Dlatego też ewentualne zaleganie moczu po mikcji powinniśmy sprawdzać już w pierwszym dniu po zabiegu, po samoistnej próbie oddania moczu przez pacjentkę. Dodatkowo przed wypisaniem do domu pacjentka zawsze powinna mieć sprawdzone zaleganie moczu po mikcji i nigdy nie należy wypisywać pacjentek z zaleganiem powyżej 100 ml. Ponadto operowane pacjentki powinny być poinformowane, że u części z nich całkowite opróżnianie pęcherza będzie możliwe dopiero po zamianie pozycji ciała w czasie mikcji (nieznaczne uniesienie miednicy do góry – pozycja narciarza zjazdowego). W przypadkach gdy zaleganie moczu stwierdzamy w czasie kontroli pozabiegowej późnej (od czterech do sześciu tygodni po operacji), czasami zachodzi konieczność przecięcia taśmy w celu zmniejszenia napięcia pod cewką moczową. Zabieg wykonujemy w znieczuleniu miejscowym, a ryzyko nawrotu wysiłkowego nietrzymania moczu nie jest większe niż 20%. |
| Ekspozycja i/lub erozja taśmy | Najbardziej charakterystyczne objawy towarzyszące ekspozycji taśmy do światła pochwy to występowanie nadmiernej wydzieliny pochwowej, często podbarwionej krwią, oraz dolegliwości bólowe, dyskomfort u partnera seksualnego związany ze współżyciem, zaleganie moczu po mikcji i konieczność stosowania tłoczni brzusznej do opróżnienia pęcherza moczowego. Rutynowe postępowanie polega na usunięciu wystającej do światła pochwy taśmy, zastosowaniu antybiotyku o szerokim spectrum działania oraz podaniu lokalnie estrogenów. Z kolei erozję do światła pęcherza moczowego i/lub cewki moczowej sugerują: ból, hematuria i/lub nawracające infekcje dróg moczowych oraz wystąpienia de novo wysiłkowego lub naglącego nietrzymania moczu. Diagnozę potwierdzamy cystoskopowo i usuwamy fragment taśmy cystoskopowo lub przy użyciu lasera. Erozja taśmy do światła cewki moczowej wymaga jej usunięcia z warstwowym zeszyciem i ewentualnym wzmocnieniem za pomocą płata Martiusa. |
| Wystąpienie parć naglących de novo |
Prawie 70% pacjentek doświadcza przejściowo występowania parć naglących przez pierwsze cztery–sześć tygodni po wykonaniu zabiegu. U mniej więcej 4–7% parcia mogą nie ustąpić pomimo podawania leków antycholinergicznych i/lub β3-mimetyków (mirabegron). Dlatego celowe wydaje się podawanie przez cztery tygodnie po zabiegu antycholinergiku (solifenacyna 5 mg) lub mirabegronu 50 mg, a u pacjentek, u których parcia utrzymują się pomimo prawidłowego położenia slingu (ocena ultrasonograficzna – odległość slingu od światła cewki moczowej powinna wynosić 3–5 mm i powinien być on zlokalizowany pomiędzy 70 a 50 centylem długości cewki moczowej), należy rozważyć ostrzyknięcie mięśnia wypieracza 100 j toksyny botulinowej (botoks). |
| Zespół bólowy miednicy | Rzeczywistość kliniczna jest taka, że prawie każda pacjentka bezpośrednio po implantacji slingu podcewkowego ma mniejsze lub większe dolegliwości bólowe, ale zwykle ustępują one po dwóch–czterech tygodniach. Przy miernie nasilonym bólu stosujemy niesterydowe preparaty przeciwzapalne, jak również miejscowe iniekcje sterydów w punkty najbardziej wrażliwe na dotykanie. W przypadkach skrajnych usuwamy sling w miarę możliwości w całości. |
Piśmiennictwo
- Minassian V.A., Drutz H.P., Al-Badr A. Urinary incontinence as worldwide problem. Int J Gynecol Obstet 2003; 82: 327–338.
- Department of Health and Human Services, Administration on Aging. Aging statistics. http://www.aoa.gov/aoaroot/aging_statistics/index.aspx [accessed: August 20, 2013].
- Wu J.M., Hundley A.F., Fulton R.G., Myers E.R. Forecasting the prevalence of pelvic floor disorders in US women: 2010 to 2050. Obstet Gynecol 2009; 114: 1278–1283.
- DuBeau C.E., Kuchel G.A. et al. Incontinence in the frail elderly: Report from the 4th International consultation on Incontinence. Neurourol Urodynam 2010; 29: 165–178.
- Sung V.W., Weitzen S., Sokol E.R., Rardin C.R., Myers D.L. Effect of patient age on increasing morbidity and mortality following urogynecologic surgery. Am J Obstet Gynecol 2006; 194: 1411–1417.
- Rosenthal A.J., McMurtry C.T. Urinary incontinence in the elderly. Postgraduate Medicine 1995; 97: 109–121.
- Burch J.C. Urethrovaginal fixation to Coopers ligament for correction of stress incontinence, cystocele and prolapse. Am J Obstet Gynecol 1961; 81: 281–290.
- Jonsson Funk M., Levin P.J., Wu J.M. Trends in the surgical management of stress urinary incontinence. Obstet Gynecol 2012; 119: 845–851.
- Skorupska K., Rechberger T., Bogusiewicz M., Adamiak-Godlewska A., Kwiatkowska A., Miotła P. Current trends in urogynecological surgeries in Poland. Int Urogynecol J 2019 Jul 31. doi: 10.1007/s00192-019-04 064-y.
- Schuessler B., Baessler K. Pharmacologic treatment of stress urinary incontinence: expectation for outcome. Urology 2003; 62 (supl 4A); 31–38.
- Ford A.A., Rogerson L., Cody J.D. et al. Mid-urethral sling operations for stress urinary incontinence in women. Cochrane Database Syst Rev 2015; 7: CD006375.
- Rechberger T., Wróbel A., Ziętek A., Rechberger E., Bogusiewicz M., Miotła P. Transobturator midurethral sling: What should patients expect after surgery? Int Urogynecol J. 2018 Jan; 29 (1): 55–61. doi: 10.1007/s00192-017-3408-2.
- Rechberger T., Wróbel A., Ziętek A., Rechberger E., Kulik-Rechberger B., Bogusiewicz M., Miotła P. Does Pharmacological Treatment Reduce the Incidence of Lower Urinary Tract Symptoms (LUTS) after Transobturator Sling? Biomed Res Int 2019 Mar 6; 2019: 7 271 289.
- Miotła P., Futyma K., Cartwright R., Bogusiewicz M., Skorupska K., Markut-Miotła E., Rechberger T. Effectiveness of botulinum toxin injection in the treatment of de novo OAB symptoms following midurethral sling surgery. Int Urogynecol J 2016 Mar; 27 (3): 393–398.
- Aubé M., Tu L.M. Current trends and future perspectives in pelvic reconstructive surgery. Womens Health (Lond) 2018 Jan–Dec; 14: 1745506518776498.
