W przypadku złamania prawa łamiącemu grozi kara pozbawienia wolności od 2 do 12 lat. Na świecie wiek uprawniający do współżycia seksualnego wynosi średnio 15–18 lat. W niektórych regionach świata ten wiek wynosi jednak 9–21 lat (ryc. 1).
POLECAMY
Ryc. 1. Wiek uprawniający do współżycia na świecie
Od początku cywilizacji seksualność była objęta regulacją obyczajową i prawną. Sformułowania zasad normujących seksualność człowieka różnią się w zależności od epoki, poziomu kulturalnego, warunków geograficznych i klimatycznych, a także w zależności od warunków życia danego społeczeństwa. Już w najstarszych cywilizacjach państwo narzucało prawną reglamentację życia seksualnego i nastawione było na małżeństwo i rodzinę.
Zachowania seksualne są do dziś regulowane przez prawo. Zawiera ono przepisy, które zabraniają pewnych czynów seksualnych pod groźbą sankcji karnych [1]. W różnych krajach i środowiskach ten sam czyn będzie podlegał innym regulacjom (lub nie będzie podlegał żadnym) i może być różnie interpretowany.
W nowoczesnych społeczeństwach wszelkie działania będące odstępstwem (dewiacją) od prawa są zabronione przez sformalizowane kodeksy prawne i są karalne – nazywane są one wykroczeniami lub przestępstwami [2].
W aspekcie prawnym wyróżnia się przestępstwa seksualne i przestępstwa na tle seksualnym. Do pierwszych zaliczane są takie przestępstwa, w których opisie wyraźnie wymienia się okoliczności natury seksualnej – zgwałcenie [art. 197 Kodeksu karnego (k.k.)], kazirodztwo (art. 201 k.k.), określane przez prawo jako przestępstwa seksualne stypizowane.
Do drugiej kategorii należą wszystkie inne przestępstwa, jeżeli w konkretnym przypadku spostrzec można działanie czynników seksualnych w zachowaniu sprawcy.
W ukształtowaniu obecnego k.k. ważną rolę odegrał k.k. z 1932 r. oparty na filozofii materialistycznej. W rozdziale XXXII zatytułowanym „Nierząd” wszystkie zawarte w nim przestępstwa seksualne uważane były za „czyny nierządne”, wymierzone przeciwko określonemu „rządowi”, porządkowi w sferze seksualnej. Obowiązujący potem k.k. z 1969 r. odstąpił częściowo od tej inspiracji, opierając się m.in. na gruncie filozofii wolnościowej. W kodeksie tym przestępstwa seksualne znalazły się w dwóch następujących po sobie rozdziałach: XXII: „Przestępstwa przeciwko wolności” i XXIII: „Przestępstwa przeciwko obyczajowości” [3].
Prawo karne przewiduje następujące typy przestępstw seksualnych:
- obcowanie płciowe pozbawione cech faktycznej dobrowolności ze strony jednego z partnerów (zgwałcenie, wyzyskanie braku świadomości, bezradności, zależności, krytycznej sytuacji itp.),
- pedofilia (czyny erotyczne względem sytuacji itp.),
- ekshibicjonizm (zachowanie seksualne przejawiane publicznie lub w obecności dzieci),
- kazirodztwo,
- rozpowszechnianie przedmiotów pornograficznych,
- przestępstwa stymulujące w jakiś sposób uprawianie prostytucji przez inną osobę (stręczycielstwo, sutenerstwo, kuplerstwo) [4].
Warto zwrócić uwagę na sposób, w jaki doktryna prawa karnego określa przedmiot ochrony objęty regulacjami artykułów dotyczących przestępstw seksualnych i na tle seksualnym. Podstawową wartością, która znajduje się pod ochroną przepisów prawa karnego odnoszącego się do sfery życia seksualnego, jest indywidualna wolność jednostki i to wolność definiowana zarówno w sposób pozytywny, jak i negatywny, a więc wolność do samodzielnego i swobodnego podejmowania decyzji związanych z życiem płciowym (o tyle, o ile nie wyrządza to krzywdy innej jednostce i nie przynosi obiektywnego uszczerbku realnym interesom społecznym [5]), ale też wolność od wszelkiego fizycznego i psychicznego przymusu w tej intymnej sferze życia. W sposób szczególny prawo karne chroni sferę seksualności nieletnich. W projekcie k.k. z 1969 r. ustawodawca wskazuje na szczególną potrzebę ochrony prawidłowego rozwoju psychicznego i fizycznego małoletnich, na potrzebę zapobieżenia ich deprawacji i demoralizacji, a także na konieczność zapewnienia bezpiecznych warunków do normalnego rozwoju psychofizycznego dziecka [6]. W katalog przedmiotów ochrony prawa karnego należy też niewątpliwie wpisać obyczajność społeczną.
Warto przy tym zauważyć, że ochrona wolności seksualnej nieletniego nie polega bynajmniej, tak jak w przypadku ochrony wolności osoby dorosłej, na pełnym poszanowaniu decyzji woli nieletniego, ale na ochronie wolności seksualnej wtedy, gdy dana osoba nieletnia nie jest w stanie podejmować i wyrażać swoich decyzji (np. niemowlę) albo wtedy, gdy z powodu niedojrzałości jej decyzje nie mogą być traktowane jako wystarczająco przemyślane. Niekiedy może się więc zdarzyć, że – ze względu na wysoki indywidualny stopień socjalizacji i rozwoju świadomości seksualnej u nieletniego – prawo będzie działało niejako wbrew woli osoby chronionej – wówczas za przedmiot ochrony należy uznać jedynie obyczajność.
Jak wynika z powyższej analizy zagadnień prawnych, wśród szczególnie potępianych społecznie form zachowań przemoc seksualna wobec dzieci jest szczególnie odrażająca [7–9].
Problem dzieci molestowanych seksualnie to także jedno z najistotniejszych zagadnień ginekologii i seksuologii wieku rozwojowego. Zważywszy na fakt, że skutki wykorzystania seksualnego dziecka to oprócz urazu fizycznego także zakłócenie prawidłowego rozwoju psychoseksualnego, zadaniami lekarzy, pedagogów i psychologów jest sprawna i pewna identyfikacja przestępstwa umożliwiająca rozpoczęcie działań terapeutycznych i wszczęcie postępowania prawnego.
Nadużycia seksualne wobec dzieci to angażowanie ich w jakąkolwiek aktywność, która ma doprowadzić do seksualnego zaspokojenia osoby dorosłej [1, 10, 11]. Nie musi wiązać się z gwałtem, może przyjmować formę pieszczot, dotykania lub pokazywania genitaliów dziecku, zmuszania do czynnego lub biernego uczestniczenia w masturbacji.
Odbywanie stosunku seksualnego przy dziecku, obnażanie się przed nim lub pokazywanie mu zdjęć czy filmów pornograficznych to także formy nadużyć seksualnych.
Osoba, która poprzez zaniedbanie swoich obowiązków opiekuńczych wobec dziecka dopuszcza do zaangażowania go w aktywność natury seksualnej, ponosi za to odpowiedzialność. Aktywność seksualna pomiędzy dzieckiem a dorosłym (lub osobą silniejszą) opiera się na wykorzystaniu przewagi fizycznej, intelektualnej bądź emocjonalnej. Dlatego też niezależnie od tego, czy sprawca używa przemocy fizycznej, czy przekupstwa, podstępu lub szantażu emocjonalnego, taka relacja zawsze jest nadużyciem.
Typy przemocy seksualnej wobec dzieci
Istnieją następujące typy przemocy seksualnej wobec dzieci:
- Bez kontaktu fizycznego:
- rozmowy o treści pornograficznej,
- ekspozycja anatomii i czynności seksualnych,
- oglądactwo.
- Pobudzanie intymnych części ciała.
- Kontakty oralno-genitalne.
- Stosunki udowe.
- Pełna penetracja seksualna (w tym gwałt).
- Seksualne wyzyskiwanie dzieci dla pornografii i prostytucji.
- Dewiacje typu koprofagia, urolagnia.
W praktyce lekarskiej – ginekologicznej czy andrologicznej – jedynie sporadycznie zdarza się, że dzieci kierowane są do badań z podejrzeniem, że są one molestowane seksualnie. Częściej natomiast lekarz pierwszego kontaktu, lekarz rodzinny, pediatra, może się spotkać z nieswoistymi objawami mogącymi świadczyć o tym, że dziecko jest ofiarą tego typu przestępstwa. Do objawów tych należą: bóle głowy, brzucha, okolicy odbytu, cewki moczowej i narządów płciowych oraz zmiany w zachowaniu. Często badanie fizykalne nie przynosi żadnych wiążących i jednoznacznych wyników.
Z drugiej strony należy podkreślić, że ewidentne objawy związane z urazami narządów płciowych mogą powstać nie tylko na tle wykorzystania seksualnego i dla różnicowania ich z innymi urazami ważna jest konsultacja psychologiczno-pedagogiczna.
Badanie dziecka przy podejrzeniu, że jest ono ofiarą wykorzystania seksualnego, jest zadaniem szczególnie odpowiedzialnym i trudnym. Zasadnicze znaczenie dla identyfikacji dziecka wykorzystywanego seksualnie ma właściwie przeprowadzony wywiad z dzieckiem i jego rodzicami lub opiekunami. Pytania powinny być ukierunkowane na uzyskanie szczegółowego opisu sytuacji – miejsca, czasu, rodzaju czynu i dolegliwości będących jego następstwem.
W dalszym badaniu dziecka istotne jest również różnicowanie spostrzeganych obrazów nie tylko z innymi urazami, ale i z anatomicznymi wariantami budowy narządów płciowych. Dotyczy to zwłaszcza przypadków, gdzie do molestowania seksualnego dziecka dochodzić miało w odległej przeszłości.
Oczywiste jest, że przestępstwo tym łatwiej wykryć, im krótszy czas upłynął od powstania w wyniku jego urazów do momentu badania. Sugestywne zmiany w obrębie narządów płciowych świadczące o wykorzystaniu seksualnym dziecka wykrywane są w 45–75%. Wszelkie spostrzeżenia wątpliwe lub objawy nieswoiste muszą być zatem traktowane z rezerwą, a ostateczna diagnoza powinna być wynikiem współpracy lekarzy z pedagogami i psychologami.
O wykorzystaniu seksualnym dzieci świadczyć mogą krwiaki, zasinienia, zadrapania, rany okolicy narządów płciowych i odbytu oraz poszerzenie cewki moczowej, odbytu i otworu w błonie dziewiczej.
Istnieją następujące anatomiczne typy błony dziewiczej: pierścieniowaty, półksiężycowaty, przegrodowy. Są także prawidłowe wrodzone ubytki na wewnętrznej powierzchni błony dziewiczej. Wszelkie guzki, wcięcia, naddarcia, szczeliny, zwłaszcza tylnej części błony dziewiczej, oraz poszerzenie czy zniekształcenie jej otworu z dużym prawdopodobieństwem wskazują na możliwość ich powstania w wyniku wykorzystania seksualnego.
Przy podejrzeniu wykorzystania seksualnego pobiera się materiał z odbytu i pochwy (u dziewczynek), a także ud oraz odzieży w celu identyfikacji nasienia. Według Aikena, wykorzystując obecność kwaśnej fosfatazy i enzymu p30 (glikoproteina nasienia), można udowodnić obecność nasienia na odzieży nawet po 3 miesiącach od zdarzenia.
Obecność nasienia stanowi najdoskonalszy dowód wykorzystania seksualnego dziecka. Z dużym prawdopodobieństwem o wykorzystaniu seksualnym dzieci świadczyć może wykrycie patogenów przenoszonych drogą płciową. Do patogenów najczęściej wykrywanych przy podejrzeniach przestępstw seksualnych wobec dzieci należą wirus brodawczaka ludzkiego (ang. human papilloma virus – HPV), Chlamydia trachomatis, Neisseria gonorrhoea, Trichomonas vaginalis.
Wykrycie zakażenia tymi patogenami powinno stanowić sygnał o konieczności dalszych badań w kierunku potwierdzenia wykorzystania seksualnego.
Skutki wykorzystania seksualnego dziecka to oprócz urazu fizycznego zakłócenie prawidłowego rozwoju psychoseksualnego. Zadaniem lekarzy, pedagogów i psychologów jest sprawna i pewna identyfikacja przestępstwa umożliwiająca rozpoczęcie działań terapeutycznych i wszczęcie postępowania prawnego.
Przemoc seksualna jest najcięższą w skutkach formą krzywdzenia dziecka. Przyjęcie prawidłowych zasad postępowania wobec ofiary przemocy seksualnej umożliwia dokonanie wiarygodnego rozpoznania bez narażania dziecka na dodatkowy uraz. Dokumentacja lekarska jest materiałem dowodowym. Jeśli lekarz w chwili badania rozpoznaje objawy mogące świadczyć o przemocy seksualnej, zobowiązany jest do powiadomienia o przestępstwie właściwych organów ścigania.
Pomoc medyczna ofiarom przemocy seksualnej, szczególnie dzieciom, obejmuje nie tylko poprawne zaopatrzenie obrażeń, lecz także wszystkie inne czynności, które towarzyszą wykonywaniu zabiegów, a mają na celu zmniejszenie urazu psychicznego spowodowanego wykorzystaniem
seksualnym.
W trudnej sytuacji podejrzenia wykorzystania seksualnego dziecka konieczne jest dokonanie wszystkich niezbędnych czynności umożliwiających uwiarygodnienie rozpoznania nadużycia seksualnego i długofalowa pomoc dziecku bez narażenia go jednocześnie na dodatkowe urazy.
Ofiarami molestowania seksualnego padają dzieci w każdym wieku – od niemowląt do nastolatków, zarówno chłopcy, jak i dziewczynki. Sprawcami są bardzo często osoby dobrze znane dziecku, z którymi łączy je związek emocjonalny. Są to osoby, które w innych sferach życia funkcjonują często prawidłowo i pozornie niczym nie różnią się od innych. Nadużycia seksualne to zjawiska występujące w każdym środowisku, niezależnie od poziomu wykształcenia i statusu majątkowego. Dzieci uwiedzione przez sprawcę w celu molestowania seksualnego zazwyczaj cechuje przedwczesne rozbudzenie sek-
sualne.
Dla każdego dziecka kontakt o charakterze seksualnym jest urazem. Dziecko na ogół nie mówi o tym, co mu się zdarzyło – wstydzi się, boi się kary, czuje się winne lub nie potrafi znaleźć słów, aby opisać swoje doświadczenia. Często jednak jego zachowanie zmienia się. W ten sposób próbuje ono prosić otoczenie o pomoc.
Problemy w diagnozowaniu i leczeniu ofiar molestowania seksualnego wśród dzieci
Przy całej szkodliwości przemocy seksualnej wobec dzieci dodatkowo należy mieć świadomość, że większość takich spraw nie jest ujawniana z różnych złożonych przyczyn ukrywanych zarówno przez dzieci, jak i ich opiekunów. W praktyce lekarskiej istotna jest więc znajomość objawów nie tylko somatycznych, ale i zmian w zachowaniu dziecka mogących świadczyć o molestowaniu seksualnym.
Pierwszym krokiem diagnostycznym jest profesjonalny wywiad. Rozmowa z dzieckiem powinna przebiegać w bezpiecznym dla niego miejscu. W trakcie wywiadu powinno ono mieć możliwość swobodnego poruszania się. Warto zadbać, aby rozmowie towarzyszyła jakaś zabawa, aby dziecko mogło np. rysować lub coś układać. Ważne jest, aby nikt i nic nie zakłócało rozmowy. Osoby wchodzące, zaglądające do pokoju, telefony czy hałas mogą sprawić, że dziecko wycofa się z kontaktu, poczuje się zagrożone, zawstydzone, zakłopotane. Jeśli chce rozmawiać w obecności kogoś bliskiego, należy się na to zgodzić.
Najważniejsze jest, aby dziecko poczuło się bezpiecznie i swobodnie. W trakcie rozmowy warto powiedzieć dziecku: „Wierzę ci. Nie jesteś winien/winna temu, co się stało. To nie była twoja wina. Bardzo dobrze, że o tym powiedziałeś/-aś. Wiele dzieci ma podobne problemy. Spróbujemy ci pomóc. Chcemy ci pomóc”.
Powinno się używać pytań otwartych, zadawanych w języku zrozumiałym dla dziecka, tak by mogło swobodnie opowiedzieć o tym, co się wydarzyło. Należy unikać pytań, na które dziecko mogłoby wyłącznie odpowiedzieć „tak” lub „nie”. Nie warto zadawać pytań typu „dlaczego”, np. „Dlaczego nic nie powiedziałeś wcześniej? Dlaczego nie krzyczałaś? Dlaczego nie uciekłaś?”. Brzmią one oskarżycielsko i zazwyczaj dziecko nie zna na nie odpowiedzi. Niedopuszczalne jest zadawanie pytań sugerujących odpowiedź, zawierających ocenę tego, co się stało. W trakcie rozmowy należy wspólnie z dzieckiem ustalić nazewnictwo dotyczące osób, genitaliów, zachowań seksualnych. Ponieważ może mieć kłopoty z werbalizacją tego, co się wydarzyło, można poprosić, aby pokazało (np. używając do tego lalek), co z nim robiono. Nie można wymuszać na dziecku obietnic, że będzie świadczyło w sądzie. Kończąc spotkanie, warto pochwalić dziecko, podziękować za rozmowę, dopytać, czy chciałoby zadać jakieś pytania, czegoś się dowiedzieć. Po takiej rozmowie dziecko powinno pozostać w przekonaniu, że zrobiło dobrze, opowiadając o tym, co je spotkało.
Odrębny problem stanowią te symptomy, które mogą świadczyć o seksualnym wykorzystywaniu dziecka. Jeżeli występują one w postaci urazów fizycznych, to najprawdopodobniej będą możliwe do zdiagnozowania jedynie przez służby medyczne. Niektóre z nich to np. krwawienia, zabrudzenia bielizny, bolesność w okolicy genitaliów, siniaki lub otarcia po wewnętrznej stronie ud czy wreszcie ciąża. Objawy somatyczne ostre wymagające szybkiej interwencji medycznej to urazy zewnętrznych i wewnętrznych narządów płciowych – okolic sromu, krocza: pęknięcie krocza w linii środkowej, mogące rozciągać się od śluzówki pochwy do śluzówki odbytnicy (przedsionek pochwy i odbytnica jako jedna jama pourazowa). Mogą to być również krwiaki w obrębie błony dziewiczej (wykonane palcem są mniejsze). Obrażenia okolicy odbytu w postaci zasinienia, pęknięcia odbytu sięgającego otaczającej skóry. Mogą to być obrażenia innych okolic ciała, np. ust i jamy ustnej (zasinienia i krwawe
wybroczyny na podniebieniu), kończyn dolnych i górnych.
Rany powstałe w wyniku ugryzienia, rany w przebiegu chorób przenoszonych drogą płciową (ang. sexually transmitted disease – STD) oraz owrzodzenia. Istnieją również pewne emocjonalne symptomy mogące świadczyć o seksualnym wykorzystywaniu dziecka. Są one dość łatwo zauważalne dla osób, które mają kontakt z dzieckiem. Katalog takich objawów (jak również urazów fizycznych) podają Glaser i Frosh w książce pt. „Dziecko seksualnie wykorzystywane”. Objawy emocjonalne sugerujące wykorzystanie seksualne to częste lub szczegółowe poruszanie spraw seksu w rozmowie albo zabawie, seksualizacja kontaktów międzyludzkich. Do tych objawów zaliczyć można też wciąganie młodszych dzieci w nietypową aktywność seksualną oraz świadomość seksualna wykraczającą poza poziom dojrzałości dziecka. Dzieci molestowane przesadnie unikają również mężczyzn, dają do zrozumienia, że mają jakąś tajemnicę, uciekają z domu, podejmują próby samobójcze, mają niepowodzenia w nauce, problemy psychiatryczne i młodzieńcze depresje. Często wskazówką może być również nadmierna masturbacja. Objawy psychologiczne to też obniżony nastrój, lęk (dziecko może bać się iść do szkoły, problemy szkolne, złe relacje z rówieśnikami), poczucie winy, lęki nocne, koszmary, nadpobudliwość psychoruchowa, trudności w koncentracji uwagi czy zaburzenia łaknienia – anoreksja, bulimia. Występują też dolegliwości psychosomatyczne: bóle brzucha, głowy, nudności, wymioty.
